klszesz383

1362 k. Moszyński: kultura ludowa słowian

wych ballad rymowanych, odznaczających się w ogóle treściwym językiem; w niewielkich bowiem ramach pieśni należało tu nieraz zmieścić dość stosunkowo obfitą treść, na którą przy tym rymy nakładały pewne więzy.

860. Inne wskazanie kanonu zaleca posługiwanie się tradycyjnymi schematami kompozycji. Schematy te są zresztą — mimo całej prostoty poezji ludowej — stosunkowo liczne i różnorodne. Niektóre z nich regulują mechanicznie wewnętrzny układ treści (tu należą: powtarzanie, wyliczanie itp.); inne znów ujmują ową treść we wcale nieraz pomysłowe ramy zewnętrzne.

Niezmiernie pospolitą u wszystkich Słowian zarówno w pieśniach jako też w baśniach i wielu innych utworach jest tzw. trychotomia, zgodnie z jaką cała treść utworu lub — znacznie częściej” — jego fragmenty rozpadają się na 3 zupełnie symetryczne człony. Przy czym niejednokrotnie nacisk położony jest na członie trzecim: w nim to występuje osoba najważniejsza, w nim też lub bezpośrednio po nim (jako skutek akcji w nim opowiedzianej) zarysowuje się jakiś szczególny efekt tragiczny czy inny: Wędrowali Rusy | ... Kalinowym lasem. | Nadeszli tam drzewo, | Drzewo jaworowe. | Ciął pierwszy do niego, [ Drzewo zasiniało. \ Ciął drugi do niego, | Dr z eto o zakrwawiło. \ Ciął trzeei do niego, \ Drzewo przemówiło: j Nie rąbcie mnie itd.¹.— W baśniach w podobny sposób opowiada się o trzech braciach, z których trzeci (najmłodszy) jest bohaterem, o trzech kolejnych przygodach, z których trzecia jest najgroźniejsza i rozstrzygająca etc. (cl. niżej).

Ogromnym wzięciem cieszy się śród ludu dialog. Zwłaszcza w mniejszych pieśniach cała ich treść bywa częstokroć podawana w formie rozmowy dwu (lub kilku) osób, względnie osób i ptaków lub innych zwierząt, a także osób i drzew etc. Na tle tego ogólnego kompozycyjnego schematu powstał szereg schematów bardziej szczegółowych. Jeśli, dajmy na to, wziąć pod uwagę epiczne pieśni serbo-chorwackie, można tu wymienić m. i. dialog człowieka z demonem kobiecym zwanym wiłą (§§ 563 sq.) oraz dialog człowieka z krukiem. Schematom tym poświęcił niezbyt dawno szczegółowe studium G. Ge-semann². Wskazuje on przy tej sposobności, że pierwszy z wymienionych dialogów, rozpoczynany normalnie przez okrzyk wiły, rozlegający się jakoby z wierzchołków gór, wzięty jest z ludowych wierzeń, co głoszą, iż krzyk tej demonicznej istoty zwiastuje nieszczęście. W postaci zupełnie skończonej schemat kompozycyjny, oparty o dialog człowieka i wiły, obejmuje cały utwór od początku do końca.

Rzecz jasna schemat ten musiał mieć niegdyś swój początek, i jakiś szczególnie pomysłowy poeta z ludu, czy spośród warstw półoświe-conych lub oświeconych, zastosował go przed wielu laty po raz pierwszy, a ponieważ kompozycja taka odpowiadała uświęconemu przez tradycję, tzn. wrośniętemu w nią, schematowi dialogu, z drugiej zaś strony znajdowała oddźwięk w pospolitych wierzeniach o wile, została więc chętnie przyjęta przez ogół i złożona przezeń do skarbca wzorów tradycyjnych, naśladowanych przez szereg innych twórców.

Schemat kompozycyjny oparty o dialog człowieka z krukiem jest starszy od poprzedniego i bardziej od niego rozpowszechniony. Ulubiony to wątek kompozycyjny nie tylko u Słowian bałkańskich, lecz również u wielkiej części zachodnich i wschodnich (zwłaszcza u Mało-rusinów). Również inny schemat, omówiony przez Gesemanna, mianowicie dialog dwu osób, z których jedna opowiada sen, zaś druga go tłumaczy, jest odwiecznym i bardzo pospolitym na znacznych przestrzeniach Słowiańszczyzny (porówn. tu choćby przykład wielkoruski w § 881).

Wymienione tylko co kompozycyjne schematy, jak i inne mniej lub więcej różniące się od tamtych, niekoniecznie obejmują cały utwór. Niekiedy ogarniają sobą tylko jakiś jego fragment. Albo znów zdarza się, że wyłącznie fragment schematu zostaje zużyty przez ludowego twórcę. Tak, dajmy na to, Gesemann wskazał, że niektóre bałkańskie pieśni zachowały z dialogu z wiłą wyłącznie sam początek tego schematu kompozycji. Pieśń zaczyna się w takich wypadkach od okrzyku wiły, zawierającego przestrogę, wróżbę itp., po czym toczy się już dalej w ramach ściśle epicznego opowiadania.

861. Ustalonych schematów rozpoczynania literackiego utworu jest bardzo wiele. Niektóre z nich dają ogólne wskazania, inne znów dostarczają zupełnie gotowych wzorów szczegółowych. Do ogólnych wskazań, nieuświadomionych oczywiście przez chłopstwo, względnie uświadomionych przez nie tylko częściowo, należy tak nazwane przez braci Sokołovów „stopniowe zwężanie, obrazu". Polega ono na tym, że na samym początku pieśni poeta w ten albo inny sposób otwiera rozległy widok pól, łąk itp., po czym szybko, ale stopniowo, zacieśnia go coraz bardziej, przechodząc do właściwego tematu. Brzmi to w ten sposób: Dolina, dolina ty źelonaja, | Po febe, dolina, dorożka śirokaja, | Dorożka śirokaja, rećeńka bystra ja, | R'ećeńka bystraja, kruty bereżoćki; | Kak na krufeńkom bereżoćke [ Na ńom Soł tyje pesoćki, | Na żółte ń k i c h na pesoćkach | Stojat tri sadoćka. | Kak vo per-yom yo sadoćke | Sołovjuśko sviśćet, | A vo vtorom sa-doćke ] Kukuśka kukujet, | A vo tretjem vo sadoćke | Mat s synom gorujet³.

Pieśni ludowe z polskiego Śląska t. 1, r. 1934, s. 88 nr 29.

* G. Gesemann, Studien zur siidslavischen Yolksepik. Erste Folgę, r. 1926, s. 65 sq.

„Dolino, dolino ty zielona, | Po tobie, dolino, dróżeńka szeroka, | Dróżeńka szeroka, rzeczułka bystra, | Rzeczułka bystra, strome brzeżki: I A na stromiutkim