klszesz397

1388 i. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

Specjalne podkreślenie dziewiątej zgłoski każdego wiersza przez silniejszy akcent powoduje tu wyraźny podział wygłaszanego tekstu na rytmiczne człony równe wierszom. — Gdzie indziej taki wyraźny podział równych wierszy bywa jaskrawo uwidoczniany dzięki rymom etc.

Gdy chodzi o budowę wiersza u Słowian, J. Łoś¹, który poświęcił tej kwestii szczególną uwagę, wykazał, ,|e pod zajmującym nas w tej chwili względem poezja ludowa słowiańska — zwłaszcza w porównaniu z średniowiecznymi łacińskimi pieśniami kościelnymi — odznacza się wielkim bogactwem. Spośród wyróżnionych przez Łosia typów wierszą 'wybieramy tu "wszystkie, które mogą uchodzić za ogólnosłowiańskie, tj. które spotyka się u wszystkich Słowian, a jeżeli — wyjątkowo — nie literalnie u wszystkich, tedy w każdym razie nie obce są ani na południu ani też na zachodzie i na wschodzie Słowiańszczyzny. Dla ułatwienia sobie zapamiętania owych typów ułożymy je w schemat:

1.    Czternastozgłoskowiec

2.    Trzynastozgłoskowiec

3.    Dwunastozgłoskowiec

4.    Jedenastozgłoskowiec

5.    Dziesięciozgłoskowiec

6.    Ośmiozgłoskowiec

7.    Siedmiozgłoskowiec

4 —4 —j- 6

4 + 4 + 5 albo 7 + 6 4 + 4 + 4    „ 6 + 6

4 + 4 + 3

4 + 6 albo 5 + 5 4 + 4    „    -    — 5 + 3

4 + 3

Dzięki przejrzystemu układowi tabeli zdradziło się przed nami od razu wyraźnie zaznaczające się u Słowian upodobanie do rozpoczynania wiersza od członu 4-zgłoskowego, zaś do kończenia go członem 6-zgłoskowym. Z jedenastu podanych wyżej ogólnosłowiańskich postaei wiersza aż siedem zaczyna się od członów 4-zgłoskowych, zaś cztery kończy się 6-zgłoskowymi.

Do pewnego więc stopnia za wiersz par excellence słowiański można by uznać dziesięciozgłoskowiec w postaci 4 + 6. Co ciekawe, tego wiersza nie znają ponoć zachodni sąsiedzi Słowian: Niemcy i Włosi; nie zna go też średniowieczna poezja kościelna. Również na Wschodzie, u ludów tureckich należy on do bardzo rzadkich lub nawet brak go zupełnie². Z drugiej natomiast strony jest on nader rozpowszechniony w ludowej poezji słoweńskiej, serbo-chorwackiej i bułgarskiej; zna go dalej wiejska poezja czeska, polska, małoruska, wreszcie wielkoruska. Ważne jest przy tym, że 10-zgłoskowiec: 4 + 6, jest typowym dla epicznych pieśni serbochorwackich; w Polsce według H. Windakiewiczowej „pojawia się w pieśniach opowiadających, a więc w dziale epicznym pieśni popularnej"; częściej niż w Polsce występuje na Małorusi, gdzie, jak pisze F. Kołessa „bardzo szeroko jest rozpowszechniony zwłaszcza w pieśniach epicznego charakteru*. A więc, jak widać, na południu, zachodzie i wschodzie Słowiańszczyzny występuje korelacja tego wiersza z poezją epiczną. Czy i w jakim stopniu także wielkoruskie byliny hołdowały niegdyś tej formie wiersza, tego jeszcze nie wiemy: dziś ilość zgłosek w wierszu wspomnianych utworów jest, jak wiadomo, dość nieokreślona (dochodząc niekiedy do 14 lub 15 i opadając z rzadka do 8) i tylko „w języku byliny tkwią pewne dane, dotyczące pierwotniejszego stadium rozwoju jej wiersza, kiedy to wiersz ten polegał na stałej ilości zgłosek"; tak przynajmniej przypuszcza N. Trubeckoj w jednym ze swych ostatnich artykułów <z r. 1937).

Ciekawym w powyższym świetle byłby też czternastozgłoskowiec 44-4-|-6, zwłaszcza skoro niektórzy badacze uważają go za rozwinięty z tylko co przez nas poznanego dziesięciozgłoskowca przez powtarzanie pierwszej jego części. Jakoż i ten typ spotykamy u wszystkich Słowian, aczkolwiek w niektórych krajach — zwłaszcza na Bałkanach — należy on do form bardzo rzadkich. W średniowiecznej poezji kościelnej przytrafiał się zupełnie wyjątkowo i z niej do poezji ludowej Słowian zapewne nie przywędrował. Również nie mógł przyjść do niej ze wschodu od ludów tureckich, gdyż te, o ile mi wiadomo, wcale go nie mają. — Na Małorusi występuje bardzo często w poważnych pieśniach historycznych i w smętnych balladach, a więc i on jest tu do pewnego stopnia związany z epicznym charakterem utworów; służy jednakowoż także kołomyjkom, rozpowszechniając się w ostatnich czasach wraz z nimi ogromnie. Podobną dwulicowość zdradza ta sama postać wiersza w rdzennej Polsce, towarzysząc z jednej strony pieśniom półkościelnym, kolędom, opowiadaniom dziadowskim etc., zaś z drugiej —piosenkom tanecznym i erotycznym.— Czy istotnie wiersz powyższy można uważać za rodzimy śród Słowian i jeśli tak, to w jakiej mianowicie mierze, — powiedzieć przy dzisiejszym stanie badań nie podobna. W każdym razie nie jest jeszcze w tej chwili wykluczone, iż jednak zgodnie z przypuszczeniem Windakie-wiczowej przybył on jakąś drogą z Zachodu.

877. Z innych postaci wiersza, szczególnie odpowiadających upodobaniom czy raczej nawyknieniom Słowian, można by może na podstawie naszego schematu wyróżnić do pewnego stopnia sie-dmiozgłoskowiec 4-f— 3, ośmiozgłoskowiec o schemacie^j-^oraz dwu* nastozgłoskowiec w odmianie 6-{-6. Ośmiozgłoskowiec 4-j-4, właściwy wszystkim słowiańskim ludom bez wyjątku, jest przy tym w ogóle jednym z najpospolitszych w ludowej poezji słowiańskiej. N. Naóov na 3378 zbadanych przez się pieśni bułgarskich znalazł aż 961 posługujących się ową formą, właściwą m. in. tamtejszym balladom. T. Maretić powiada, że zachodzi ona w poezji serbochorwackiej bar-

1

   J. Łoś, Wiersze polskie w ich dziejowym rozwoju, r. 1921, s. 23—57 (Rozdział: „Okres przedhistoryczny i wiersz Iudowy“).

2

   Co do istnienia 10-zgłoskowca u Arabów ob. § 839 s. 1318.