klszesz421

1436 K. MOSZYŃSKI! KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

(junak; pan młody), kaczka (zamężna kobieta), kaczor (mąż), gołąb i gołąbka (para kochanków), kukułka (żaląca się lub smucąca kobieta; wdowa), dąb (siła i krzepkośó męska), brzoza oraz topola (dziewczyna, młódka), piołun i pokrzywa (tęsknota, zmartwienie, złość), opadanie liści oraz pochylanie się drzew, okwitanie i więdnięcie kwiatów (smutek), mętna woda (to samo), przeprawa przez rzekę (ślub, zamężcie), rzeka (rozłąka), kalina-malina (dziewczyna wychodząca za mąż). Według F. Kołessy w poezji małoruskiej dziewczynę symbolizuje leszczyna, kalina i brzoza; kozaka i kochanka — jawor, dąb;. parę zakochanych — gołąb i gołąbka; pana młodego i pannę młodą — księżyc i gwiazda, płacz dziewczyny lub matki — kukanie kukułki; zgryzotę — szum drzewa^J. Jak słusznie zwracano uwagę już od dawna, niektóre z tych symboli mogły powstać na tle częstego używania odpowiednich paralelizmów lub porównań, krótko mówiąc na tle ustalonych przez tradycję i od wieków ugruntowanych poetyckich zestawień.

Specjalny artykuł poświęcił symbolom w poezji Słowian A. Po-tebnia (O nśkotorych simvołach v słavjanskoj narodnoj poezii, 2. wyd., r. 1914, s. 1—123), ale rozprawa to całkiem fragmentaryczna, bardzo na ogół słaba i mało pożyteczna. O ile wiem, zupełnie nie posiadamy dotychczas dobrego syntetycznego opracowania tak zajmującego przedmiotu, jak symbolika w liryce, w tłumaczeniach snów etc. Tu ograniczę się do uwagi, iż z wyliczonych przez Sokołova symboli za szczególnie typowe trzeba uznać dziewięć pierwszych oraz ostatni; o innych można różnie sądzić i różnie je określać, choć w każdym razie są one w liryce niewątpliwie bliskie symbolom sensu stricto. Niektóre z nich znają też Słowianie zachodni i południowi; tu należą sokół (junak, pan młody), gołąb i gołąbka (para kochanków), kukułka (żaląca się kobieta); poza tym u Słowian zachodnich kalina (względnie czerwona kalina) niewątpliwie symbolizuje (dojrzałą) dziewczynę, podobnie jak u wschodnich itd. W ogromnym użyciu jest dalej w liryce zachodnio-słowiańskiej wianek w charakterze symbolu dziewictwa; u Słowian wschodnich odpowiada mu — w pewnej jednak tylko mierze — kosa tzn. warkocz, co się powtarza zresztą i u Słowian za-chodńich, gdzie obok wianka także i warkocz kryje w sobie w niektórych wypadkach pojęcie wspomnianej cnoty dziewiczej (jak wiadomo, na pewnych obszarach Słowiańszczyzny obcinano dawniej warkocze dziewczynom upadłym, o ile ich upadek wyszedł na jaw przez przyjście na świat dziecka; kobiety zaś zamężne warkoczy tam nie nosiły; ob. § 623). Na północnej Wielkorusi poetyckim symbolem dziewictwa jest również krasa, pod którą to poetycką nazwą rozumie się tam czółko dziewicze (s. 936 odn. 1). — W zespole symboli wielko-ruskich szczególnie uderzają: kaczka (zamężna kobieta) i kaczor (mąż)_f mogą one bowiem pozostawać w jakimś pośrednim związku z poję' ciami (wschodnio-)azjatyckimi, wedle których kaczka jest symbolem małżeństwa czy też może raczej małżeńskiej wierności³.

898. Gdy symbole sensu stricto rozwinęły się przede wszystkim w pieśniach lirycznych, metafora i jej bliska siostra alegorii* królują głównie w przysłowiach. Nie znaczy to jednak, by poza przy' słowiami zdarzały się całkiem wyjątkowo. Między innymi nie należy tracić z oczu, że pierwsze człony zestawień w pieśniach zbudowanych na zasadzie paralelizmu noszą niejednokrotnie — wzięte w całości zupełnie wyraźne piętno alegoryczne. Szczególnie dobitnie zaznacz*¹ się to w śpiewankach weselnych, gdzie obrazy: stado łabędzie, stad# gęsie, łabędzica, sokół itd., są pospolicie ludowi znanymi i doskonal dlań zrozumiałymi symbolami, oznaczającymi rodzinę czy ród panny młodej, rodzinę lub ród nowożeńca, samą pannę młodą i samego pana młodego etc. Pierwsza połowa pieśni „L/etit stado łeb e di' n o j e“, przytoczonej wyżej na stronicy 1398—9, mogłaby z powodzenie#¹ egzystować śród ludu jako utwór zupełnie samodzielny i byłaby be^ wątpienia dokładnie przezeń rozumiana właśnie w charakterz⁰ alegorii. Nawskroś symboliczne znaczenie ma również w weselnych śpiewankach obraz sokoła zabijającego łabędzicę i wypuszczającego z niej krew na ziemię. Toteż typową rozwiniętą alegorią jest tak¹ na przykład pieśniowy utwór wielkoruski wzięty w całości: JS^T e j W śon sokoł meż oźor letał, | M'eżoźorletał, I e b e cT e j i s k a k ' L'e TóecTej iskał, bełyich Iebodusek. j Vśe łeboduski v y s o k ń letat, | Vysoko letat, chorośo krićat. | Ba g d e ńe v ź a ł ś # mład jaśon sokoł, | On ubił-to, ubił bełuju leboduśku; ^: On i krov pustił vo syru źemłu, | On i puch pustił p° ćistupolu².

Wyraźnie alegoryczne znaczenie mają również niektóre pieśń¹ Słowian zachodnich i południowych względnie niektóre fragment tych pieśni (porówn.: Zbirajte se, kiteni syatoye.lKiteń¹ svatove, mladożenski momci, ) Góra ke idete, 1 ova ke \°‘

1

   A. Rudnev w komentarzu do opublikowanej przez siebie mongolskiej pie^ń¹ dopisuje, że „in China die Ente ais Symbol der Ehe („conjugal fidelity") giń JSFou t. 23, 18, r. 1906, s. 5.

2

   „ Nie jasny sokół pomiędzy jeziorami latał, | Pomiędzy jeziorami latał, ^ia będzi szukał, | Łabędzi szukał, białych łabędziczek. | Wszystkie łabędziczki wy sok® lecą, | Wysoko lecą, pięknie pokrzykują. 1 Da skąd się nie wziął młody jasny sokó”^ On zabił, zabił białą łabędziczkę; j On i krew puścił do wilgotnej ziemi, I On i pd^c puścił po czystym polu". P. Kirecvskij 1. c. zesz. 1, s. 203 nr 727 (pieśń weseń¹² z b. pow. syzrańskiego). — Nie jest zresztą wykluczone, że mamy tu przed s tylko pierwszą połowę utworu, którego druga część została zapomniana albo ^te.^z z tych lub innych względów przemilczana przy podawaniu tekstu podczas z&P¹ sywania.