klszesz445

1484    K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

dzenia i formy są słynne i dobrze na ogół w nauce znane dumy ukraińskie. Mówiłem już o nich przy różnych okazjach niejednokrotnie, poruszając m. i. także kwestię ich genezy¹. Brak mi tu zaś, niestety, miejsca, by rozwodzić się szerzej nad tymi pięknymi utworami mało-ruskiej poezji². Krótko więc tylko dodam, że powstawały one stopniowo, grupami, w ciągu wieku XVI i XVII. Najstarsze wiążą się ze wspomnieniem walk Kozactwa z Tatarami i Turkami; tu należą dumy

0    tureckiej niewoli- (słynny Płać neyilnyka³ i inne), o śmierci Kozaka na polu bitwy, o ucieczce z jasyru względnie o ocaleniu się przed niebezpieczeństwem, o powrocie ze zwycięskiego pochodu i podziale zdobyczy etc. Historyczne imiona przytrafiają się w tej warstwie dum nadzwyczaj rzadko. Są to utwory bezosobowe; wyraża się w nich oderwana od losów poszczególnych jednostek główna treść dawnej kozackiej doli i niedoli. Na ogół stoją one na pograniczach epiki

1    liryki, przy czym ta ostatnia niekiedy przeważa nad pierwszą. Nastrój zdradzają smętny lub nawet wprost dźwięczą skargą. — Zupełnie odmienne są dumy nawiązujące do pamiętnych wydarzeń ze środka XVII stulecia. Jest to rodzaj epicznych pieśni historycznych* omawiających z wielkim nieraz realizmem perypetie polityczne i wojenne oraz osobiste ówczesnego Kozactwa⁴.

922. Od pieśni epicznych, opiewających zdarzenia historyczne* wyróżnia się jeszcze w nauce pieśni historyczne w najściślejszym tego słowa znaczeniu. Ostrej jakiejś, a nawet po prostu wyraźnej granicy pomiędzy nimi a historyczno-epicznymi brak jest jednak zupełnie. Nas zresztą mało one obchodzą jako dowodnie późne⁵. Zasługiwałby tylko na podkreślenie zajmujący fakt, iż niektóre z tych utworów — podobnie jak pewne historyczno-epiezne — zdają stosunkowo wcale wierną relację z przebiegu dziejowych wydarzeń. Warto też może zaznaczyć, że u pewnych wschodnich sąsiadów Słowian (np, u Mordwinów) pieśni o treści historycznej występują bardzo obficie, co dowodzi, że do ich licznego tworzenia bynajmniej nie jest konieczny wysoki poziom kultury.

Na ogół zresztą fakty historyczne ulegają zarówno w poezji jak i w prozie Słowian pospolitym i ogólnie znanym wypaczeniom* dotkniętym przez nas poniekąd w § 917. Jako jeden z charakterystycznych przykładów może posłużyć owo opowiadanie z okolic Rakowa, głoszące jakoby gnieżdżący się tam niegdyś arianie (u ludu cheriany) byli to olbrzymi tak wielcy, że w ich piecach moglibyśmy swobodnie młócić zboże. A przecież owe opowiadania włościan z okolic Rakowa dzieli od czasów, gdy miasto to było głównym ogniskiem arianizmu w Polsce, okres wynoszący zaledwie dwieście kilkadziesiąt lat.

Prozaicznych podań bohaterskich u ludów słowiańskich prawie nie znajdujemy — o ile oczywiście nie liczyć streszczania prozą całych, długich nieraz fragmentów pieśni epicznych przez wygłaszających je śpiewaków. Historyczne zaś podania prozą (w rodzaju owego

0    arianach) są stosunkowo nieliczne, njerozwinięte i przy tym najczęściej nowszego pochodzenia; choć śród rozmaitych podań o zamkach, miastach, osobach historycznych itd. znajdują się między innymi nieraz i stare, zajmujące oraz z różnych względów zasługujące na bliższe zbadanie.

923. Obficiej reprezentowane i niewątpliwie w znacznej części prastare są podania o roślinach i zwierzętach. Mieszają się one nieraz z legendami, tzn. z opowieściami, dotyczącymi chrześcijańskich świętych lub Boga; to jednak wcale nie dowodzi, by zawsze musiały być z pochodzenia chrześcijańskimi i by w pewnej, i to stosunkowo znacznej części nie mogły kontynuować dawnych mitów pogańskich. Dla niektórych zresztą legend mamy żywe odpowiedniki nawet w praktykach obrzędowo-magicznych pogańskich. Tak każdy chyba zna legendy o Bogu, chodzącym po świecie w postaci starca, ale nie każdy wie, że u Mordwinów do niedawna w pewne dnie doroczne starzec, grający dosłownie rolę boga, istotnie obchodził wieś, podsłuchiwał pod oknami życzenia, wypowiadane rozmyślnie głośno przez wieśniaków i przyjmował od nich dary. Oczywiście nic łatwiejszego, jak przypuścić, że mamy tu przed sobą udramatyzowaną legendę. Bliższe jednak wejrzenie w rzecz nakazuje ostrożność: upodabnianie się do Boga w celach obrzędowo-magicznych, znane w rozmaitych formach u Mordwinów a mające żywą analogię i u nas na Polesiu, jest koncepcją bardzo pierwotną i ogromnie rozpowszechnioną śród różnych ludów świata (u których zresztą człowiek gra rolę nie tylko boga, lecz — w razie potrzeby — również demona, czczonego zwierzęcia itd.). Wcale więc nie jest wyłączone, że gdzieniegdzie⁶, właśnie na tle takich praktyk, powstało podanie, jakim się tu zajmujemy. Rozstrzygnąć to może, podobnie jak wszelkie analogiczne kwestie, tylko bardzo skrupulatne zbadanie zasięgów koncepcji boga-aktora w praktykach obrzędowo-magicznych w rodzaju mordwińskiej

1    boga-wędrownika, występującego w legendach czy mitach.

1

Ob. indeks s. v. duma.

2

* Ob. o nich F. Kołessa, Ukraiński narodni dumy, r. 1920 oraz Pro genezu. ukrainśkych narodnieh dum, r. 1921 (odb. z czasopisma Zapysky Nauk Towary-stwa im. Śev£enka t. 130—32).

3

   Ob. fragment w § 600.

4

   Porówn. krótką wyborną charakterystykę F. Kołessy w wydawnictwie Ukraińska Zahalna Encykłopedija t. 3, s. 541—43.

5

   Ob. tu m. i na t>rzvkład J. Bvstroń. Historia w nieśni ludu nolskiecro. t. 1925.

6

Rozmyślnie podkreślam ten wyraz, gdyż ani mi przez myśl przejdzie, by wszelkie w ogóle legendy o wędrówkach różnych bóstw po ziemi wywodzić gene-