klszesz479

'1552 k. Moszyński: kultura i.udowa słowian

pokrywały, sięgając ku południowi mn. w. po odwieczną rubież leśną, przebiegającą od Puszczy (Augustowskiej i) Myszenieckiej aż do środkowej Prypeci, a ze strony drugiej wyraz: czarny, bywał ponoć używany przez Słowian jako równoważnik słowa'niewolny, podległy’. Co do Mało- i Wielkorusi, to nazwy te, tworzące dokładne odpowiedniki dla Mało- i Wielkopolski, występują już w w. XIV. Tak więc w hramocie z r. 1335, wydanej przez jednego z książąt za-chodnioruskich Juria (-Jerzego), nazywa on sam siebie księciem Małej Rusi. Według dokumentu z r. 1347 biskupstwa Przemyśla, Halicza, Chełmu, Włodzimierza Wołyńskiego, Łucka i Turowa leżały na Małej Rusi¹.

955. Mówiąc o Rusi Czarnej, Białej, Małej i Wielkiej przeszliśmy niespostrzeżenie od nazw etnicznych do tzw. miejscowych. I nic w tym dziwnego. Obie te kategorie onomastyczne wiążą się przecież ze sobą jak najściślej. Nieraz wszak, jak już wiemy, etniczna grupa otrzymuje swe miano od imienia własnego terytorium, miasta czy grodu, a zaś i na odwrót obszar pewien, miasto, osada lub wieś aż nazbyt «zęsto biorą swój chrzest imienny w zależności od nazwy czy przezwiska osób, co się tam osiedliły.    '

Gruntownej i wszechstronnej systematyki nazw miejscowych do tej pory nie mamy. Wartościowe próby w tym kierunku czyni ostatnio zwłaszcza W. Taszycki². — Zanim specjaliści-onomastycy (w rodzaju zasłużonego na tym polu, tylko co wspomnianego badacza) przygotują dokładne opracowanie interesującego nas przedmiotu, damy tymczasowo podział własny, mający na celu pierwszą orientację czytelnika i oparty zresztą w pewnej mierze na podziałach już znanych.

Wszelkie nazwy miejscowe można podzielić na grupy bądź z punktu widzenia ogólnego charakteru miejsc, do jakich się odnoszą {mielibyśmy więc w takim wypadku osobno nazwy osad, osobno wód, tzn. rzek, jezior itp., dalej — lasów, błot i łąk, pól etc.), bądź też ze względu na ich wewnętrzne znaczenie. Oczywiście tylko ten drugi podział może być brany w rachubę przy konstruowaniu systematyki; jest on bowiem bez porównania głębszy i, co za tym idzie, wartościowszy pod względem naukowym. W tym ostatnim rozumieniu nazwy miejscowe rozpadną się dla nas przede wszystkim na 4 grupy, a mianowicie na: (1) nazwy opisujące krajobraz, (2) nazwy nie dotyczące krajobrazu, (3) nazwy dwuznaczne i wreszcie (4) nazwy ciemne (tzn.

w danej chwili dla danego badacza zupełnie lub prawie zupełnie niezrozumiałe).

W obrębie wielkiej grypy pierwszej wyróżnimy 3 podgrupy. Pierwsza ogarnie sobą nazwy wyrażające wszelkie przyrodzone właściwości krajobrazu¹, w których jednakowoż nie zdradza się wcale lub co najmniej nie zdradza się jasno działalność człowieka, ani też nie kryje się niedwuznacznie przezwisko czy imię ludzkie. Tu więc będą należały takie niezliczone wprost nomenklatury, jak, dajmy na to, Bardo³, Ubierdzie⁴; Równe, Niskie i Wysokie; Śmierdząca i Niego wonie e czy Niegowoniczki⁵; Spalony Dąb i Pr z ego-rżały; Kierz, Jaworze, Lipie, Podjabłonie, Dębowiec, Dę-bogóra, Dębołęki i Żołędnica; Wilkowyja, Oszczywilk, Lisie Jamy i Glapie Doły⁶ etc., etc. Do drugiej podgrupy włączyć wypadnie nazwy, wyrażające właściwości krajobrazu, powstałe niewątpliwie skutkiem działalności człowieka (np.: Wyręby, Trzebo-wisko, Praga⁷, Żary⁸, Łazy⁷, Kopaniny⁹, Nowiny; Jata¹⁰ i Jatne, Wieża¹¹ i Białowieża, Słup¹² i Słupnia, Siedlisko, Nowa Wieś, Gródek, Grójec i Grodzisko; Mosty, Groble, Młyny itd.). Wcale oryginalne nieraz nazwy stanowią podgrupę trzecią, do której zaliczamy imiona miejscowe, wyrażające wzrokowe, estetyczne walory krajobrazu w najszerszym znaczeniu dwu przedostatnich słów (rzeka Luboviżka w Podnieprzu¹³, osady: Lubowidze, Lubostroń, Miłowidy, Piękny Lasek, Krasna Dąbrowa, Krasnodęby. — Dwuznaczne są liczne nazwy Wesoła, Wesółka¹⁴ itp.).

Również druga bardzo rozległa grupa nazw miejscowych rozpaść się nam musi na parę podrzędnych. Pierwsza z tych ostatnich, najbardziej heterogeniczna ze wszystkich podgrup, jakie w ogóle znamy, zawrze w sobie nazwy wyrażające wszelką działalność i wytwórczość człowieka (w tym i wierzenia etc.), a dalej — jego sytuacje życiowe, uczucia itp. w najszerszym rozumieniu tych wszystkich określeń, jednak wyjąwszy działalność zmieniającą krajobraz i wyjąwszy uczucia estetyczne przez ten krajobraz powodowane. Mamy

1

   żs t. 1, zesz. 3, r. 1891, s. 248.

2

   Na początku maja r. 1939 wygłosił on na ten temat odczyt w Poznaniu, na którym jednak być nie mogłem, i znam tylko — gdy chodzi o proponowaną przezeń systematykę — jego cenny artykuł „Nazwy miejscowe kulturalne", umieszczony w Języku Polskim (t. 24, r. 1939, s. 1—6).

3

¹    Tzn. właściwości ściśle topograficzne lub podobne, florystyczne i faunistyczne.

4

²    'Wzgórze’. ⁴ 'Miejsce u wzgórza, zbocze itp⁶.

5

   Ob. wyżej s. 79. (Czy nie jest to jednak jakaś nazwa odosobowa, być może

6

nawet zniekształcona?).

7

   'To samo co nowiny⁶ (pierwotnie najprawdopodobniej 'to samo co kopaniny⁶).

8

^T 'Trzebież powstała przez rozmyślne wypalenie lasu lub zarośli⁶.

9

   'Skopane nowiny¹⁴. ¹⁰ Pierwotnie tylko 'szałas, namiot⁶.

10

¹¹    Pierwotnie tylko 'szałas, namiot’, później 'wieża⁶ w dzisiejszym rozumieniu

11

tego słowa.

12

   Obronna wieża graniczna, drewniana lub murowana.

13

   Oh. rnżei S 961.    ¹⁴ Ob. WYŻei s. 739.

14

⁵    Glapa 'wrona⁶. * Praga — 'to samo co Żary⁶ ob. odn. 7.