klszesz494

1582 t. MOSZYŃSKI! KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

od nader już dawna — ogromna przestrzeń, sięgająca mn. w. od otwartych stepów Ukrainy aż do Bałtyku; przy czym niewątpliwie bardzo też wcześnie przekroczyli Słowianie ku zachodowi co najmniej Bug.

Ważne jest w powyższym rozważaniu na temat nazw rzecznych w krajach Bałtów, że dotyczą one rzek największych i wielkich, co już podniosłem na s. 1580 w odn. 2. Zresztą pogląd, zgodnie z którym Bałtowie nie zamieszkiwali od samych, jak to się mówi, początków swego istnienia Prus, Litwy i Łotwy, lecz przybyli do tych krajów z obszaru położonego gdzieś bardziej na wschodzie, był od dość dawna wypowiadany w nauce. Nawet litewski badacz, znany nam już K. Buga, przyjmował, iż cała dzisiejsza Łotwa i zachodnia, połowa Żmudzi jeszcze ok. r. 500 po Chr. nie była bałtycką¹. Przypomnieć też można m. i. uderzający fakt istnienia bezwzględnie pewnych wtrętów słownikowych bałtyckich w języku Mordwinów, i ta wtrętów takich, których inni Finowie nie znają. Również historycznie poświadczona „resztka", jak to się zwykle sądzi, bałtyckich Golędów wzgl. Galindów, zamieszkała na zaraniu dziejów ruskich pod nazwą Goljadt w kraju położonym na zachód od dzisiejszej Moskwy, zasługuje w tym związku na napomknięcie.

W jaki sposób wyobrażam sobie na ogół stosunki etniczne Europy Wschodniej w okresie poprzedzającym wielką ekspansję Słowian oraz co sądzę o owej ekspansji, to poznał już czytelnik z §§ 569 i 952. Uwzględniając obraz, który tam po krotce naszkicowałem, rozumiemy dokładnie wszelkie, tylekroć w ostatnich czasach podnoszone językowe (m. i. leksykalne i onomastyczne) związki, co łączą Polskę z Wiel-korusią, przeskakując niejako Białoruś, a także i te, co łączą pomorskich Słowińców czy Kaszubów z Rusią, przeskakując kraje Bałtów i całą lub prawie całą Polskę, — a nawet i te, jakie zadzierzgują bliższe stosunki specjalnie między Kaszubami i Łotwą, przerzucając się ponad Prusami oraz Litwą. Do tych ostatnich, szczególnie uderzających, należą zwłaszcza zgodności: kaszub, (i słowińskie) kuna 'suka’ — łot. kuna 'to samo² oraz kaszub, raja 'błoto' — łot. raja 'gnijąca że-lazista woda w nizinach’. Wskazał na nie już Rozwadowski, podobnie jak i na odpowiedniki: kaszub. mołń& 'błyskawica⁷ — wkrus. mołnija 'to samo’, słowiń. sobaka³ 'pies’ — rus. sobaka 'to samo’. Nie są to-wszystko rzeczy decydujące, ale bądź co bądź, wobec szeregu innych danych, warto jest i o nich pamiętać^{4 5}.

Jeśli tak obszernie omówiłem powyżej nazwy rzek bałtyckich, uczyniłem to umyślnie, aby dać czytelnikowi dobry przykład, do jak ważnych wniosków paleoetnograficznych prowadzić mogą i prowadzą badania toponomastyczne.

Wywody zawarte w poprzednich paragrafach nie stoją oczywiście w żadnej sprzeczności z wiadomościami podanymi wyżej przy okazji omawiania nazw osad urobionych od imienia etnicznego Jadź-wingów (§ 957). Rozumieć to wszystko należy w ten sposób, że na część terytorium położonego między Bałtykiem a właściwą Ukrainą nasunęły się w pewnym okresie czasu idący od wschodu Bałtowie, bądź zajmując obszary opuszczone przez Słowian, bądź też — zależnie od kraju — mieszając się z pozostałymi na miejscu resztkami słowiańskiej ludności, bądź wreszcie tworząc domieszkę do znaczniejszych jej ilości. Ten ostatni wypadek miał właśnie zapewne miejsce w stosunku do Jadźwingów. Również na północnym Mazowszu oraz nieco dalej ku zachodowi bałtyckie nawarstwienie pozostawiło mniej albo więcej wyraźne ślady w nomenklaturze geograficznej. Oczywiście takie wyraźcie bałtyckie nazwy osad mazowieckich i sąsiadujących z nimi od zachodu, jak Kumelsk¹, Kieliany², Gardoty³, Gier-waty⁴, Ziemaki⁵, Gulbiny⁶..., nie mogą być zbyt dawne; gdyby bowiem były dawne, brzmiałyby dziś przeważnie całkiem inaczej w ustach Polaków. Natomiast śród mazowieckich nazw rzecznych bałtyckiego pochodzenia sporo jest dowodnie starych. Jednakowoż, jak przy wszelkich badaniach toponomastycznych, konieczna jest i tutaj wielka ostrożność. Mamy, dajmy na to, bardzo daleko od granic Prus i Litwy na rubieży mazurzącego i niemazurzącego obszaru Polski rdzennej, w okolicy Kalisza rzekę Swędrę albo Swędrnię vel Szwędrę⁷. Wyjątkowa ta, jak na stosunki w Polsce i na Rusi, nazwa znajduje dokładny odpowiednik na Litwie Kowieńskiej (Sz wen-dra w dorzeczu Żyżmy) i tłumaczy się gładko z lit. śvendre, śven-dras 'trzcina; pałka (Typka latifoliaf; mimo to jednak nie ma ona nic wspólnego z bałtyckim osadnictwem⁸. Rzecz jasna, gdybyśmy taką nazwę spotkali w pobliżu siedzib Bałtów, nie omieszkalibyśmy zakwalifikować ją jako bałtycką i moglibyśmy popełnić błąd. Unikanie skutków podobnych pomyłek możliwe jest tylko wtedy, jeżeli opieramy swe paleoetnograficzne i podobne wywody z etymologij nazw

1

„Streitberg Festgabe", r. 1924, s. 22 sq.

2

raja zestawia Rozwadowski z fiń. ruoja 'muł, gnój², est. rooja; mogę tu jeszcze-

3

* Wyraz ten w rozumieniu 'pies² znany jest też na północnym zachodzie Polski rdzennej.

4

Co do kaszubsko-łotewskich zgodności, to nie jest zresztą może wykluczone

5

nawiązanie ich drogą morską. — Dodajmy w charakterze uzupełnienia, iż apelatyw

6

¹ Pow. Szczuczyn. ² Pow. j. w.

³ Pow. Kolno. ⁴ 1. pow. Ostrołęka i 2. pow. Maków. ^s Pow. Maków. * Pow. Rypin.

7

   Znamy ją już z bulli z r. 1136 w postaci Zuandri. W zabytkach czternasto-, piętnastowiecznych napotykamy (według Rozwadowskiego) formę Swędra.

8

   O fantastycznych pomysłach E. Kucharskiego, wedle których ludność bałtycka miała niegdyś zajmować między innymi wielkie obszary Polski, nie warto na-