klszesz492

1578 L. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

dziś Diine, wykazuje najściślejszy związek ze słowiańską (Dvina), nie zaś z łotewską (D u o n a v a); nie ma zaś nic wspólnego z łotewsko-litewską Daugawą (Daugava wzgl. Dauguv&).

964. Jeżeli zawrócimy obecnie z północnych krańców rozsiedlenia Bałtów na kresy południowo-zachodnie, innymi słowy — do Prus, to tam znajdziemy znacznie obfitsze i wyraźniejsze ślady nomenklatury słowiańskiej. Rzecz jasna, nie opieram się tu, jak i powyżej, na całym mnóstwie ogłoszonego surowego toponomastycznego materiału, gdyż to wymagałoby zbyt znacznego wkładu czasu. Korzystam jedynie z danych, uwzględnionych i wybranych w innym związku przez K. Bugę¹, tym bardziej że dają mi one rękojmię ścisłego uwzględnienia strony językowej. Weźmy więc naprzód pod uwagę nazwę rzeki Pregoły, którą to nazwę podają dawne źródła z samego początku w. XIV w postaciach: Pregora, Prigora. Buga zupełnie nie wie, co począć i z tą nomenklaturą. Rzuca myśl, że może to być złożenie: *P re-g&r a czy Pre-gara albo podobne i powołuje się na Oorin (jezioro w Prusach w r. 1294) oraz Goryn (miejscowość tamże w r. 1293). Etymologii jednak żadnej podać nie jest w stanie. I nic dziwnego; wszystkie te nazwy mogą przecież uchodzić za par excellence słowiańskie. *Pregora czy *Pregora² (^=Tergora) wzgl. *Pregara czy Tregara (^*Pergara)³ mogła być łacno przezwana od przegorzałych tzn. spalonych (torfowisk lub) lasów na jej brzegach (porówn. nadzwyczaj pospolite nazwy rzeczne np. w Po-dnieprzu: Pereżoh, Pożoha, Pohorełka [czterokrotnie] Po horę 1 ec [dwukrotnie], Pohorełaja, O go r [vel Sosnovka], U h ar, Zhar, Zhar v. Suchozhar, Zhorelica, Pożarnica itp.; cf. też imiona błot w Polsce: Wygorzel, Wygorzałe błoto... warto jeszcze w tym związku wymienić takie nazwy rzek w Polsce, jak: Żeglinna⁴ [dziś Żaglina, Żeglina] lub np. Ognisz cz o w a). *Per-gora (^*Pregora wzgl. Pregora) czy Tergara (=^*Pregara wzgl. *Pr eg ar a) byłaby utworzona od *pergoreti czy *p er gara ti podobnie jak na przykład Pereżoh (nazwa jednego z dopływów Uborci) od pereżyhaty i dokładnie w ten sam sposób, jak powiedzmy, poi. pr z eor a 'pole przeorane’od przeorać, poi. przesieka 'przejście wyrąbane w lesie’ od przesiekać. Co się tyczy -zastosowania specjalnie słowa *pergorćti (=^przegor z e6) w nazwach miejscowych, porównać warto, dajmy na to, Przegorzałe — pustkowie w Kaliskiem, Przegorzały — wieś pod Krakowem itp. Również pruskie nazwy Gorin, Goryn można uważać za typowo -słowiańskie, jak tego dowodzą obfite nazwy u Słowian: Horyń (dopływ Prjrpeci; w dawnych źródłach — Gorin a), Górze ń (jezioro w Wielkopolsce, w r. 1480 oraz liczne osady), G ory ń (osada w Radomskiem), Horyniec (miejscowość lecznicza w Lwowskiem) itd.

Nie lepiej niż z Pregorą powiodło się Budzę z Iławą (Ylavia, dziś Eilau) oraz z całym szeregiem innych nazw pruskich, jak Ilie {rzeka w Sambii); Illau (pole tamże), Ilisken (r. 1400), Ilnik (r. 1352) itp. Nie zdobywa się on i tu na żadne inne objaśnienie, poza przytoczeniem słowiańskiego apelatywu iltlł, muł’. Pod tym jednak względem trafił zapewne w sedno rzeczy. Wszystkie wymienione nazwy są mianowicie niemal z pewnością utworzone od i Ir* i jako takie mają bezlik odpowiedników u Słowian, poczynając od czeskiego Iłowa z r. 1045 (Ylow), a kończąc na nazwach osad jak Ilnik, lino, Iłowo, Iłów, Iłowiec oraz rzek: Ilia, lina, Ilnik, Ilonka, Iłovka, Iłovica itd., itd.

Z samego nieledwie serca Prus, z kraju dawnych Warmów, ochrzczonych gdzieś na krótko przed r. 1245, podaje nam krzyżacki dokument z £. 1373 rtazwę łąki Rythabalt (według Bugi ma to być dzisiejsza osada Rittibalde vel Rycybałt, znajdująca się mn. w. po środku linii prostej Olsztyn-Reszel, a więc dość daleko na ENE od Olsztyna). Buga uważa tę nazwę za bałtycką, sądząc, iż drugi jej człon dowodzi, że Prusowie (i tylko oni spośród Bałtów!) przechowali bałtycki odpowiednik słowiańskiego *bolto 'błoto, bagno’. Pierwszy zaś człon ma jego zdaniem ewentualnie zawierać pień, kryjący się w zacytowanym przezeń imieniu osobowym Rifcil, względnie ma się wywodzić od jakiegoś podobnego imienia (którego etymologii jednak autor nie wyjaśnia). Wbrew powyższemu stwierdzam z bezwzględną pewnością, że nazwa Rythabalt jest w całości słowiańską. Co do typu odpowiada ona nazwie osady Rytomoczydło (pow. Grójec), a pierwsza jej część powtarza się w nazwie toni na Jeziorze Powidzkim w powiecie Witkowskim: Na krzywy ry t⁵ (i może w nazwie toni na Jeziorze Wdzydzkim: Rytosiec, § 956) oraz w imionach łąk i osad Rycie a, Rytka etc. (wszystko w Polsce). Jak język czeski i słoweński oświetliły nam nazwę Sąciaski (ob. § 956), tak znów język serbochorwacki rzuca jasne światło na nazwy urobione od słowa ryt. Rit (gen. rita), znaczy po serbochorwacku 'trzcina

1

„Kann man Keltenspuren auf baltischem Gebiet nacbweisen" (Rocznik Slawistyczny t. 6, r. 1913, s. 1—38) oraz „Słavjano-baltijskija etimołogii" (Russkij Fiło-łogićeskij Vćstnik t. 67, r. 1912, s. 232, pozycja 2).

2

⁸ Podaję dwie formy (Pregora i Pregora), gdyż nie wiemy oczywiście dzisiaj, jacy Słowianie mogli ewentualnie użyczyć nazwy Pregory Bałtom. Proste prawdopodobieństwo przemawia za przodkami Polaków lub Pomorzan. W takim razie należałoby brać pod uwagę postać Pregora (wzgl. Pregara).

3

⁸ Całkiem do pomyślenia jest także Prigora 'przygorzała⁵.

4

¹ „Wielkopol. nazwy polne*, 1. c. s. 140: Na krzywy rit (postać gwarowa;

5

w wyrazie ryt odpowiada tu naszemu y)-