Przechwytywanie w trybie pełnoekranowym 12 04 260047

M Łobocki. WproMukerde <!o metodologii boJt/ń petlogpgteuiych, Kraków 2fli»

ISBN: 978-83-7587-163-0.O by Oficyna Wydawnicza JaipuU" 2009

Trafność i rzetelność badań jakościowych

Jednym 7 istotnych warunków skuteczności badań jakościowych w pedagogice jest troska o ich trafność, czyli o to, by dostarczyły rzeczywiście tego, co zamierza się z ich pomocą zbadać i by badały to w sposób możliwie dokładny. Warto w tym miejscu podkreślić, żc wykazanie trafności i rzetelności badań jakościowych jest w tym samym stopniu koniecznym warunkiem ich wiarygodności, co w przypadku badań ilościowych. Bez spełnienia tego warunku końcowe wyniki badań mieściłyby się jedynie w sferze domysłów' czy pobożnych życzeń badacza. Mogłyby z pewnością wpływać inspirująco na jego dalsze poczynania badawcze, ale same w sobie z pewnością nie przedstawiałyby większej wartości naukowej.

Wciąż jednak - jak dotąd - mało wiemy, jak zapewnić w miarę wystarczającą trafność i rzetelność badaniom jakościowym. Nicwńclc też możemy nauczyć się o rym na podstawie znanych sposobów zabiegania o trafność i rzetelność w badaniach ilościowych, lam wykonanie tego zadania szczególnie ułatwia stosowanie metod badań odpowiednio skategoryzowanych. W przypadku zaś badań jakościowych sprawa sic nieco komplikuje. Mamy tu bowiem z reguły do czynienia z rzw. „narzędziami miękkimi’ (niekategoryzowanymi, holistycznymi, wartościującymi), „które łatwo można zmienić, przekształcić po to, aby dostrzec w badanym zjawisku nieprzewidziane (...) wcześniej aspekty” (T. Bauman, 1995, s. 53). Z rego pow^rodu można mieć uzasadnione wątpliwości, czy stosowane metody badań jakościowych, wykazujące tak daleko idącą elastyczność, są i mogą być wystarczająco trafne i rzetelne, a przynajmniej w stopniu, w którym można je uznać za przydatne we wstępnej fazie poszukiwań naukowo-badawczych.

W związku z powyższym zaleca się opracowanie względnie zobiektywizowanych i w miarę elastycznych kryteriów oceny trafności i rzetelności badań jakościowych (por. P. Mayring, 1993, s. 106). Na przykład sugeruje się, żc o ich trafności mogą zaświadczyć rozmowy i dyskusje z badanymi osobami na temat badanych zjawisk, w tym również wyników końcowych. Za kryteria zaś oceny rzetelności badań jakościowych uważa sic m.in.:

-    wiarygodność wypowiedzi badanych osób, ich otwartość, szczerość, spontaniczność;

-    powoływanie .się w interpretacji wyników badań na możliwie wiele wypowiedzi badanych osób, a także ich wytwory (jak wypracowanie, pamiętniki) i dane obserwacyjne, łącznie z uwzględnieniem interpretacji alternatywnych; bliskość kontaktów' badacza z osobami badanymi i brak czynników' zakłócających proces badawczy w warunkach naturalnych;

-    prowadzenie badań w sposób możliwie systematyczny i w miarę ciągły, zorientowany na cel przyświecając)' badaczowi i z udziałem kompetentnych osób (por. P. Mayring. 1993, s. 108— I 12).

Ponadto w przekonaniu o trafności i rzetelności badań jakościowych może dopomóc odwoływanie się do tzw. analitycznej indukcji, polegającej na poszu-

98 Rozdział IV. Badania jakościowi w HtUACOCiCt

M Łobocki. H'prviw<l>eriie wodologM bodoA pettogog/cinych, Kraków 2fli»

ISBN: 97S-8J-7587-163-0. O by oficyn* Wydawnicza JaipuU" 20W

kiwaniu przypadków odbiegających od dotychczasowych astalcń w toku przeprowadzanych badań, aby móc w końcu zaświadczyć o ich prawdziwości lub falszywości (por. D. Biihler-Nicderbcrgcr, 1991). Inną zalecaną metodą, służącą sprawdzeniu trafności i rzetelności badań jakościowych, jest metoda triangulacji, czyli powoływanie się na wyniki badań przeprowadzonych przez różnych badaczy oraz za pomocą różnych metod i technik badawczych, łącznie z odwołaniem się do różnych teorii na temat podstawowego przedmiotu badań (por. N. K. Dcn-zin, 1989, s. 237 i n.).

W każdym razie badania jakościowe w pedagogice, których trafności i rzetelności nie jesteśmy w stanie wykazać lub - co gorsza - nie podejmujemy żadnych prób w tym kierunku, są naukowa bezwartościowe. Rezygnacji z zatroskania

0    trafność i rzetelność badań jakościowych nic usprawiedliwia bynajmniej wielce złożony i osobliwy charakter badanego zjawiska czy przeświadczenie, jak twierdzą niektórzy - o „wyjątkowości, jcdnostkowości i niepowtarzalności każdej sytuacji badawczej” (T. Bauman, 1995, s. 59).

Podmiotowe traktowanie badanych osób

Innym koniecznym warunkiem poprawności badań jakościowych - poza troską o ich trafność i rzetelność - jest podmiotowe traktowanie badanych osób. Zgodnie z tym postulatem badacz informuje je w miarę dokładnie o prawdziwym celu podejmowanych przez niego badań; nic występuje wobec nieb z pozycji .,lc piej wiedzącego”; traktuje je jako swych partnerów i osoby w pełni kompetentne; celowo rezygnuje z metod badali, które mogłyby wywołać u badanych osób wrażenie, iż podporządkowuje się je wyłącznie celowi badawczemu; porozumiewa się z nimi ich własnym językiem lub językiem będącym „wypadkową języków obydwu stron interakcji”, ale zazwyczaj jest to język potoczny, a nie naukowy CI . Bauman, 1995, s. 60 i n.).

W tego typu badaniach pomocne jest przede wszystkim nawiązywanie bliskich i serdecznych kontaktów z badanymi osobami. W ren sposób usiłuje się pozyskać ich zaufanie. Bez. zdobycia ich pełnego zaufania badania jakościowe wydają się bezużyteczne i wręcz nierealne. To właśnie dzięki niemu badane osoby są cennym źródłem informacji na temat problemów' interesujących badacza. Dlatego z rym większą troską zabiega on o to, by w^f trakcie badań uchronić jc przed poczuciem braku bezpieczeństwa (por. 1\ Gliński, 1990, s. 43 i n.).

Na pewno nie bez znaczenia w podmiotowym traktowaniu osób badanych podczas badań jakościowych jest okazywanie im postaw autentyzmu, akceptacji

1    rozumienia emparycznego, zalecanych w^r psychologii humanistycznej (por. C. K. Rogcrs, 1983; R. Tausch, A. M. Tausch, 1981). Inaczej mówiąc, postulowane tam podmiotowe traktowanie badanych osób wymaga szczególnych umiejętności psychospołecznych z pewnością w większym stopniu niż w przypadku badań ilościowych.

3. Warunki poprawności badań jakościowych 99