Przechwytywanie w trybie pełnoekranowym 12 04 261105

M Łobocki. WproMukerde <!o metodologii boJt/ń petlogpgteuiych, Kraków 2fli»

ISBN: 978-83-7587-163-0.O by Oficyna Wydawnicza JaipuU" 2009

1 . Obserwacia

Ważną z metodologicznego punktu widzenia metodą w badaniach pedagogicznych jest obserwacja. Niestety, bywa ona stosowana najczęściej tylko doraźnie, tj. jako pewne dopełnienie innych metod i technik badawczych, czyli nie w sposób samoistny, planowy i systematyczny. Oczywiście nie taką obserwację ma się tu na myśli.

Rozumienie obserwacji i jej zai fty

Obserwacja, jako jedna z metod badań pedagogicznych, stanowi osobliwy sposób postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznawanych danych w naturalnym ich przebiegu i pozostających w bezpośrednim lub pośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora. Wyrażając się ściślej, „obserwacja [...J jest to celowa czynność, polegająca na planowanym i systematycznym postrzeganiu zmysłowym fakrów, zdarzeń, procesów, zjawisk, ich gromadzeniu i interpretowaniu’ (B. Żcchowska, 1990, s. 10). W nieco bardziej lakonicznym określeniu stanowi ona „celowe, tzn. ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska ’ (J. Sztumski, 1995, s. 112).

Niemniej podstawowymi składnikami obserwacji są - oprócz postrzegania określonego zjawiska (zachowania) - także gromadzenie i interpretowanie związanych z nim danych obserwacyjnych, czyli dokonanych spostrzeżeń. W pewnym sensie postrzeganie, gromadzenie i interpretowanie stanowią zarazem trzy następujące po sobie etapy obserwacji. To znaczy, najpierw postrzega się interesujące nas zjawisko zgodnie z postawionym celem (problemem) badawczym; następnie utrwala się (często w formie pisemnej) dostrzeżone dane. a na końcu dokonuje się próby ich zinterpretowania. Ale nie zawsze obserwacja przebiega w ren sposób. Często postrzeganie zjawiska idzie w parze zarówno zgromadzeniem, czyli utrwalaniem związanych z nim danych, jak również z ich interpretacją. Towarzysząca postrzeganiu interpretacja jest niekiedy wręcz koniecznością. Tak na przykład nic miałoby chyba sensu drobiazgowe opisywanie mimiki twarzy ucznia lub dokładny zapis mimowolnego przez niego otwierania i zmykania ust, aby w końcu stwierdzić, że mieliśmy do czynienia z ziewaniem lub zmęczeniem (R. M. W. Travcrs, 1964, s. 217).

Rozumiana w ren sposób obserwacja ma do spełnienia szczególną rolę w badaniach pedagogicznych. Przede wszystkim umożliwia poznawanie zachowania dzieci, młodzieży i dorosłych w jego naturalnych warunkach. Często ułatwia sformułowanie hipotezy roboczej, pozwala sprawdzić poprawność twierdzeń czy uogólnień wyprowadzonych na podstawie innych metod lub technik badawczych i stanowi ważne icłi uzupełnienie czy dopełnienie. W wypadku zaś gdy posługują się nią nauczyciele i wychowawcy, może się przyczynić do ulepszenia ich pracy dydaktyczno-wychowawczej z uczniami (wychowankami).

226 Rozdział X. Pkzłgląd wtiou i iłchnik badań KtiMCOCiczNYCH

M Łobocki. WfHwnafotme Jo woJotogU bodoA petlogoglczoych, Kruków 2fli»

ISBN: 97S-8J-7J87-163-0. V by oficyna Wydawnicza JaipuU" 2009

Wymienione wyżej oraz inne zalety obserwacji przysługują jej - rzecz jasna - tylko wtedy, kiedy spełnia ona ściśle określone warunki skutecznego jej stosowania.

Cfciiy i rodzaje obserwacji

Na ogół obserwacja spełnia warunki poprawności metodologicznej, gdy bywa obiektywna, wierna, wyczerpująca i wnikliwa (por. W. P. Zaczyński, 1995, s. 71-73; B. Żechowska, 1990, s. 18 n.) lub celowa, planowa, selektywna i wymagająca aktywnej postawy umysłu (Z. Skórny, 1968, s. 24 i n.). Mówi się też o tym, aby była systematyczna (S. L. Rubinsztejn. 1962, s. 51) i rzetelna (I. Gabriel, 1968). Nade wszysrko zaś poprawna z metodologicznego punktu widzenia obserwacja powinna być w miarę:

-    celowa, tj. nastawiona na jasno i wyraźnie uświadomiony przez obserwatora cci badawczy;

-    planowa, czyli prowadzona w sposób zorganizowany, tj. według .ściśle określonego planu łącznie rn.in. z przemyślanym uprzednio sposobem postrzegania objętego celem badań zjawiska oraz gromadzenia i interpretowania związanych z nim spostrzeżeń;

-    dokładna, czyli wierna (a więc nie zniekształcona wskutek obecności obserwatora), wyczerpująca (tj. obejmująca wszystkie możliwie dane dotyczące jej przedmiotu) i wnikliwa (tzn. nic pomijająca szerszego kontekstu obserwowanego zjawiska);

-    obiektywna, czyli niezależna od osobistych i subiektywnych nastawień emocjonalnych lub własnych oczekiwań obserwatora.

To. czy obserwacja jest celowa, planowa, selektywna, dokładna i obiektywna, w dużej mierze zależy od obserwatora. On ro bowiem decyduje głównie

0    poprawności dokonanych spostrzeżeń, ich rejestracji i interpretacji, w czym wydaje się niezastąpiony. I na tym polega jego przemożna moc. Słabością zaś jego co nic pozostaje na ogół bez wpływu na wiarygodność prowadzonej przez niego obserwacji - jesr co, że może on nie tylko postrzegać nieadekwatnie z celem badawczym, lecz także błędnic wyciągać wnioski ze zgromadzonych danych obserwacyjnych (F. N. Kcrlingcr, 1986, s. 487 i n.).

W metodologii badań pedagogicznych - podobnie jak w wypadku badań psychologicznych - mówi się o różnych rodzajach obserwacji (por. A. Janowski, 1985, s. 168-178; W. Zaczyński, 1995, s. 70; B. Żechowska, 1990, s. 13-17)

1    przyjmuje zarazem różne kryteria jej podziału. Wymienia sic m.in. takie kryteria, jak: 1) treść obserwacji, 2) liczba obserwowanych osób, 3) liczba obserwatorów i typ ich kontaktów z osobami obserwowanymi, 4) czas prowadzonej obserwacji, 5) aktywność obserwatora, 6) uszczegółowienie obserwacji i stopień standaryzacji zapisu danych obserwacyjnych (A. Janowski, 1985, s. 165 167). W zależności od przyjęrego kryterium rozróżnia się obserwację częściową (rema-

1. Obserwacja 22/