75 (152)

Zwnph językowe północnej Wielkopolski i Krajny z kaszubszczyzna i językiem dolnotużyckim 75

Wyraz hrzqd ‘owoc’ łub tylko ‘owoc suszony', znany Słowińcom⁴¹, występuje dziś na Kaszubach, na Kociewm. rzadziej na Tuchołszczyżnie i w północno-wschocŁnicj części Krajny (tu tylko jako 'owoc suszony'). Wyraz ten (wprawdzie w węższym znaczeniu ‘owoc suszony') sięga zatem dalej na południe, niż to podawał Nitsch¹¹’.

III. CECHY STANOWIĄCE TŁO JĘZYKOWE (CECHY „PODKŁADOWE”)

I. Cechy o szerszym zasięgu, tzn. nawiązujące do obszaru kaszubskiego i łużyckiego

Typ domk ‘domek’. Cecha ta. jak wiadomo, łączy obszar łużycki z obszarem pomorskim. szczególnie zaś z Kaszubami, i w ogóle z północnymi krańcami Polski przez ogniwa pośrednie, jakimi są m.in. północna Wielkopolska i Krajna. Dolne Łuźyce i Kaszuby, jako ogniwa krańcowe, zachowały tę starą cechę w całej pełni, zaś w północnej Wielkopolsce i na Krajnie można dziś spotkać jedynie resztki form tego typu"'.

Na Krajnie zanotowałem, rzadkie zresztą, przykłady dotyczące wymienionego wyżej typu form w dwu kategoriach: w gen. pi. fem. - rzadziej - np. pańt&jk, od pańtufka ‘kartofel', i w nom. sg. masc. - nieco częściej - np. Bućk 'Buczek' (nazwa miejscowa) etc.

W północnej Wielkopolsce zanotowałem jedynie przykłady dotyczące drugiej z wyżej wymienionych kategorii gramatycznych (nom. sg. masc.)⁵’, np. skrajkźyrńfi ‘skrawek ziemi’ - Rosko, pow. Czarnków, lokć (obok łolćeć) ‘łokieć’ - Paterek, ok. 1 km na południe od Nakła,padalc (obokpadatic || padaC ica) ‘padalec’ - Chojno, pow. szamotulski (około 11 km na zachód od Wronek); znacznie częstsze są, bo występują w wielu wsiach północnej Wielkopolski, zwykle obocznie do form z e ruchomym, formy paznokć, pazgnokć, pazgnoć (— ¹pazgnokć) ‘paznokieć'. Dość częsty jest tu skore (i podobne: sztorc...) ‘szpak’.

Nieściągnięte formy czasownika grać występują w wielu gwarach na terenie całej Wielkopolski, sięgając jako coraz słabsze relikty daleko na południe (np. Kijewo, około 2 km na południe od Środy Wlkp., i Garzyn, około 15 km na północny wschód od Leszna). Obok form nieściągniętych występują często w północnej Wielkopolsce, zwłaszcza zaś w jej wschodniej części, formy ściągnięte.

Zob. F. L o r e n t z, Slovinzisches Worterbuch. I, op cii.

*K. Ni lich. Dialekty języka polskiego, op.cil., s. 73-74.

^M Według L. Zabrockiego (op.cil., s. 17) zanotowane formy bez e ruchomego paznokć, yeks 'dziegieć' pochodzą z północnej części Borów Tucholskich. Występują one tam, zdaniem autora, pod wpływem kaizubizczyzny.

Por Z S o b i e raj i k i, Z przeszłości gwar północnej Wielkopolski XVI-XVlll wieka „Slavta Occidental ti” XX. 1960. z. 2, s. 158.