CCF20090625033

52 Groza zjawiska i lęk oczekiwania. II

jasnej”, który zgodnie z bezpośrednim metaforycznym jego sensem rozprasza ciemność nad pałacem Agamem-nona, staje się znakiem o niepewnym znaczeniu. Nagle ów znak, zamiast zwiastować nadzieję, jest obciążony groźbą. Tę dwuznaczność metafoiycznej wypowiedzi przygotowuje kluczowe słowo dramatu phobos¹ (wers 14). Jak już wspomniałem, Manfred Fuhrmann przetłumaczył to pojęcie niejako trwogę, ale strach, i stwierdził w swoim komentarzu, że to słowo we wczesnej grece (u Homera) oznacza czyjąś ucieczkę „fizyczną aktywność spowodowaną przerażeniem”². „Afekt przerażenia" utrzymuje się jeszcze w języku Arystotelesa: chodzi o „stan gwałtownego podniecenia”, który „stosownie oddaje" nie słowo „trwoga", oznaczające raczej długotrwały, mniej gwałtowny stan uczuciowy, ale „groza” bądź „dreszcz przerażenia"³. To znaczenie słowa trzeba więc z całą pewnością przyjąć dla czasów i języka Aj-schylosa. Nie przeczy temu fakt, że mówimy tu o strachu oczekiwania (Erwartungsangst). Mamy bowiem na myśli fazę nasilania się strachu, podczas gdy sam strach ma bezwzględnie charakter afektu.

Phobos, strach, o którym mówi strażnik⁴, bierze się bezpośrednio z jego obawy, że uśnie i nie będzie mógł zameldować o oczekiwanym znaku zwycięstwa. Ale ta stosunkowo niewinna motywacja strachu (phobos) jest przecież wintegrowana w opis strachu leżącego głębiej, któiy przecież niekiedy może przybrać modus grozy, dotyczy bowiem jeszcze niepojętego, ledwie przeczuwanego zła wewnątrz pałacu, które przecież jako zło fascynuje negatywnie: moralnej sytuacji panowania Kli-taimestry podczas nieobecności Agamemnona. Kiedy więc podany beztroski motyw strachu (p/iobos) łączy się z motywem groźnym, struktura tajemnicy i zagadki całej sceny ulega pogłębieniu. Znak dwuznacznego blasku światła można utożsamiać z epifanią, którą na początku stwierdzaliśmy w związku z nowoczesną „estetyką grozy”. Ta sama dwuznaczność metafory światła jest kontynuowana, gdy Klitaimestra wita je jako łunę padającą na „Atrydów dom", która jednak już od pewnego czasu kojarzy się również z przygotowywaniem mordu (wers 310 n.), lub gdy herold tenże dom, który tu też zachowuje centralne znaczenie metaforyczne, wita również jako dom „w świetle”, lecz wiąże to z nadejściem Agamemnona, który „światłość niesie pośród ciemnej nocy” (wers 530 n.). Tutaj dwuznaczność metafory światła, z jaką mamy do czynienia w scenie ze strażnikiem, zostaje przeniesiona w centrum akcji, przez co ujawnia się ukryta dwuznaczność mowy. Ta dwuznaczność⁴⁴ dana jest obiektywnie w zasobie metaforyki, a zatem nie ma uzasadnienia wyłącznie psychologicznego, jak w mylących słowacłi Klitaimestry, której maskowanie się osiąga punkt kulminacyjny w pozdrowieniu, jakim wita Agamemnona. To rozróżnienie między obiektywnym semantycznym stanem rzeczy z jednej strony oraz psychologiczno-dramaturgicznym motywem z drugiej ma więc istotne znaczenie. Sumując: Znak rozjarzającego się światła pośród nocy jest pierwszym „znakiem" w sekwencji epifanii „tajemnicy" bądź „intensywności”. ^{5 6}

1

'■'O O motywie phobos u Ajschylosa por. Bruno Snęli, Aischylos und das Handeln im Drania, w: „Philologischcs Supplcmcnt’ 20 (1928). I. s. 34 nn. [AJschylos. Orestcja: trylogii cz. I: Agamemnon. w: tenże. Tragedie. tłum. Stefan Srebrny. Państwowy Instytut Wyadwniczy Warszawa 1954. s. 321-389],

2

•u Por. przypis 13: Aristoteles, Poelik. hrsg. von M. Fuhrmann. s. 162.

3

« Tamże. s. 163.

4

Na temat semantycznie i gramatycznie trudnego monologu o strachu (phobos) wygłaszanego przez Strażnika, por. Rudolf Stark (Aischylos' •Agamemnon-. w: II. Hoinmcl, Wcge /.u AJschylos, Bd. 2. s. 181 n.). który podkreśla, że lęk nie jest tutaj głównie .reakcją psychiczną. lecz demoniczną silą" i dopiero stopniowo w dnigicj fazie zyskuje jakość rclleksyjną (tamże. s. 185). Znamienne, że Stark nie dyskutuje strukturalnej, a mianowicie antycypującej funkcji monologu o strachu.

5

⁵⁴ Na temat dwuznaczności semantycznych znaków tragedii w ogóle

6

u Ajschylosa w szczególności por. Vcrnant 1 Naquct (por. przypis 27). s. 142. 261. Ponadto H.-Th. Lehmann, Tliealer und Mijthos. s. 67, 169.