CCF20090625031

48 Groza zjawiska i lęk oczekiwania, I

zanie na jej historyczno-religijne i mitologiczne pochodzenie. Chciałbym więc postąpić krok dalej: Nawet gdyby tutaj mogło znaleźć pożywkę nowoczesne antropologiczne zainteresowanie (podobnie jak zainteresowanie niektórych przedstawicieli francuskiego struktura-lizmu, głównie Foucaulta i Julii Kristevej, którzy w literackim „obłędzie" odkryli wiedzę głębszą, przekraczającą granice rozumu), to przedstawionej w greckiej tragedii „estetyki grozy" nie da się uprawomocnić podobną ąuasi-mityzującą bądź antropologiczną lekturą¹. Chodzi raczej o kwestię, którą należy postawić bardziej radykalnie. a mianowicie o estetyczność grozy w wyżej zdefiniowanym sensie!

Przyczyną, która sprawiła, że nie to pytanie wysunęło się dotychczas na plan pierwszy, ale pytanie o debatę moralną, jest wskazywana wyżej silna interpretacyjna skłonność do poszukiwania „utopii pojednania". Do tego przestarzałego kontekstu należy także podnoszone ciągle pytanie o „winę"². Spoglądając na faktyczny splot fabularny zawsze przeoczano, żc bohaterowie tragiczni nie uprawiali refleksji intelektualnej nad swoją sytuacją, ale zawsze jej doświadczali w cierpieniu. dając temu cierpieniu wyraz³. Na przykład wedle relacji Chóru Agamemnon rozważa argumenty przema-wijące za i przeciw złożeniu córki w ofierze. Wskazywany fragment jednak nie czyni go jeszcze tragicznym bohaterem „decyzji", ponieważ jest ona funkcjonalnie i strukturalnie całkowicie podporządkowana pieśniom grozy. Ten priorytet „grozy" i „strachu" w płaszczyźnie ciągu metafor dotychczas na ogół przeoczano^{4 5}. Brak tego rozpoznania pozostaje zaś bez reszty pod znakiem owej Heglowskiej tradycji, która wyraźnie jeszcze podskórnie oddziałuje i która nie dopuszcza „zła" i „bólu" jako autonomicznych kategorii sztuki³⁰. Również przyjęty jako oczywisty pogląd, że w trzeciej części tetralogii

0    Atrydach na koniec triumfuje przywrócona harmonia państwa, w związku z czym z tego umocnionego stanowiska niezaprzeczalne wcześniejsze zbrodnie mogłyby być w ramach sensownej całości przezwyciężone, jest w świetle dominującej metafoiyki wątpliwy, nawet gdyby Ajschylos jako osoba skłonny był tak myśleć⁶.

II

Tę estetyczną jakość grozy w Agamemnonie Ajschy-losa można by strukturalnie scharakteryzować przez wskazanie na dwie następujące po sobie dramaturgiczne czasowe fazy, (1) fazę strachu oczekiwania, (2) fazę grozy zjawiania się. Przez strach oczekiwania⁷

1

   Tu tkwi też najistotniejszy brak pracy Lehmanna: to. żc dostrzega on wprawdzie różnicę między dyskursem estetycznym i dyskursem mitologii jako dyskursem nieestetycznym, ale tej różnicy nie pokazuje w kategoriach semantycznych, lecz. kierując się pojęciami La-cana i Kristcvcj. w kategoriach stanów świadomości (podświadomości). Praca ta wskazuje zatem wyraźnie na niedostępność tragedii dla idei tradycji idealistycznej, ale jednak nic wyjaśnia, w jakiej mierze się to dzieje i dzięki jakim środkom estetycznym.

2

   Por. w tym kontekście H.-Th. Lehmann. Tliealer und Myllios, s. 76. z którym zgadzam się też w dalszym toku wywodów.

3

   Na temat teorii .decyzji" por. H.-Th. Lehmann, tamże. s. 90 n.; przeciwne natomiast stanowisko zajmuje Albin Lesky we wczesnym artykule Entscheidung und Verantux>rtung in der Tragódie des Aischy-los (1965). który w ścisłym powiązaniu z tekstem raz jeszcze dobrymi argumentami wzmacnia refleksyjna sytuację decyzji, w związku z czym przykro, że Lehmann nie dyskutuje tej pozycji (A. 1-csky. w: H. Hommel. Wege zuĄjschylos. (cyt. w przypisie 9). Bd. I, s. 335 nn.).

4

Lehmann Jest dotychczas jedynym (pomijam fundamentalna pracę Jacqueline dc Romilly). który to konsekwentnie rozpoznał

1    mówi o „lęku" jako o Jelos" (tamże. s. 108) i „priorytecie" (tamże, s. 104) tragedii, w której przeważają „pieśni o litości, żalu i bólu" (tamże. s. 51). Lehmann nic przesądza, o ile te najpierw tylko psychologicznie ujmowane pojęcia stanu mogłyby być użyteczne dla estetyki I poetyki grozy.

5

³⁰ Patrz: K. II. Bohrer. Die Kritik der Romanlik. s. 158 nn. Podobnie H. Tli. Lehmann. Theater und Mythos. s. 117 nn.

6

   Por. H.-Th. Lehmann, krytykując Christiana Meiera. tamże, s. 82.

7

   H.-Th. Lehmann mówi niekiedy o „lęku przed karą" (tamże, s. 85) i ujmuje w ten sposób raczej przedstawioną już przez Erica Roberta Doddsa świadomość lęku V stulecia, któremu sprawiedliwość bogów wydawała się wątpliwa, niż charakteryzuje instrument cstetyczno--sccniczncj mowy.