CCF20090625040

66 Groza zjawiska i lęk oczekiwania. III

sztuka średniowiecza lub baroku? Przykład renesansowej Meduzy jako modelu przerażenia przygotowującego grozę estetyczną mieści się historycznie między antyczną i nowoczesną epifanią grozy. Przypuszczenie, że mamy tu do czynienia ze strukturą estetyczną, powtarzającą się w różnych fazach literatuiy europejskiej i historii sztuki, wydaje się jeszcze bardziej uzasadniona. To estetyczne samoodniesienie (Selbstreferenz) nie wyklucza czynnika szczególnie korzystnych warunków historycznych. Ateny V stulecia, późny renesans i schyłkowa moderna około 1900 roku najwyraźniej sprzyjały przedstawianiu grozy estetycznej. To sprzyjanie zaś ma zapewne coś wspólnego ze słabnięciem teologicznej oraz filozoficzno-historycznej motywacji dyskursu. Same straszne tematy — co powinno być teraz lepiej widoczne — nie tworzą jeszcze „estetyki grozy". Jeśli to, co straszliwe, np. torturowanie męczennika, nie stało się straszliwe w średniowieczu i baroku, to dlatego, że uniemożliwiła to chrześcijańska nauka o zbawieniu. Tak to postrzegał Hegel, a jego klasycyzm⁵⁷, tyleż antynowoczesny, co antyantyczny, zabraniał expli-cite przedstawiania rzeczy strasznych w sztuce, chyba że pozwalało na to ubezpieczenie w postaci pojednania duchowego (Wykłady o estetyce). O tyle estetyka grozy około 450 roku przed Chr., około 1600 i około 1900 roku pokazywała, że chrześcijańsko-filozoficzne. idealistyczne ujęcie historii — wyżej wspomniana oświeceniowa interpretacja lęku literackiego jest szczególną formą tego ujęcia — powstrzymywało lub przeoczało najbardziej wysublimowane możliwości sztuki. W tej mierze, w jakiej modernistyczny projekt jest dziedzictwem tej historiozoliczno-oświeceniowej linii, należałoby go skojygować w świetle greckiej i nowoczesnej „estetylei grozy".

⁵⁷ Por. K. H. Bohrcr. Die Krilik der Romanlik (cyt. w przypisie 36). s. 176.

Powtórzenie mitu jako estetyka grozy Elektra Hugona Hofmannsthala jako swobodny przekład Elektry Sofoklesa 1. Błędne — estetyzująca i psychologiczna — interpretacje problemu

1.1. Konwencjonalnie klasycy styczne odrzucenie eksperymentu Hofmannsthala: Przykładem była tu krytyka. jaką Paul Goldmann opublikował w „Neue Freie Presse" (Wiedeń)¹. Goldmann należał do kręgu przyjaciół Hofmannsthala i Schnitzlera. Podstawowy błąd dramatu — tak brzmi główmy zarzut — polega na tym, że, wbrew zapowiedzi, bynajmniej nie podąża „śladem Sofoklesa”². Wielkiego wzoru nie zastąpiło nic, co by tak „chwytało za serce"³, jak tragedia Sofoklesa. Postaciom, którym ze wzniosłego wzoru pozostały tylko imiona , brakuje jakiejkolwiek wielkości. Majestatyczne obrazy tych kobiet, obdarzonych „wiecznymi cechami", zostały wypaczone, zniekształcone⁴: „W tym dramacie nienawidzi się dla nienawiści, morduje dla mordu. Elektra z krzykiem domaga się krwi i krzyczy nie z samej tylko nienawiści, domaga się krwi, bo lubi krew. Miejsce psychologii zajmuje perwersja. W tym dramacie mówi się

1

   Paul Goldmann. •Elektra-. Von Hugo non Hofmannsthal. w: Hofmannslhal im Urteil seiner Kriliker. Dokumente zur Wirkungsge-schichte Hugo von Hofmannsthal in Deutschland. | wy dal, opatrzy! wstępem i skomentowali Gotthart Wunbcrg, Frankfurt/M. 1972. s. 113 n.

2

   Tamże. s. 114.

3

   Tamże.

4

   Tamże.