CCF20090625061

108 Wzniosłość jako nierozwiązany problem moderny

od razu konkretnie nazwać owo „nad-zwyczajne" i zarazem to, co pociągało ku niemu Heideggera — o możliwość przedstawienia bogów greckich w nowoczesnym wierszu.

Wypada nam jednak przypomnieć sobie w tym momencie, że filozof tej epoki, towarzysz Hólderlina ze studenckich czasów w Tubingen, Hegel, w swoich teoretycznych rozważaniach o estetyce, które w końcu w 1835 roku wydal jego uczeń H. G. Hotho, ale których centralne wątki, dobrze znane Hólderlinowi, zostały opracowane i prezentowane już w ciągu poprzednich dwudziestu lat, zadekretował jako aprioryczne określenie nowoczesnej sztuki, że bogowie nie mogą się już w niej pojawiać; że sztuka, zgodnie z teorematem, który wnet zasłynął, nie jest „ani co do swej treści, ani co do formy najwyższym absolutnym sposobem uświadamiania duchowi jego prawdziwych potrzeb i dążności”^{1 2}; że „myśl i refleksja prześcignęły sztukę piękną"²⁰; że „wyrośliśmy już z tego, byśmy mogli dziełom sztuki oddawać cześć boską"³. Chodzi przy tym nie tylko o jawne, oczywiste zniknięcie bogów greckich z dyskursu nowoczesnej epoki, ale o ostateczną utratę zmysłowego absolutu i jego aury: diagnoza, którą Heidegger stanowczo potwierdzał⁴, w związku z czym przystąpił do onto-logizacji Heglowskiego metafizycznego kryterium, aby z kolei ponownie przezwyciężyć tę utratę. Nietzsche, z perspektywy teorii wiedzy najważniejszy partner Hegla. podzielał jego pogląd, że „Człowiek naukowy jest dalszym stopniem rozwoju człowieka artystycznego"⁵. Także w tym procesie nowoczesności dostrzegał zanikanie bogów, a wraz z tym specyficznej aury sztuki! Jego wyjaśnienie jest wyrazem nowoczesnej aporii, że z jednej strony nie można wierzyć w bogów, a z drugiej trzeba być świadomymi ich utraty, ale w emfatyce zupełnie inaczej ukierunkowanej niż pojęcia Heglowskie afirmujące ten stan historyczny:

„W ogólności nie pojmujemy już architektury, przynajmniej

0    wiele mniej niż muzykę. Wyrośliśmy z symboliki linii i figur, jak odzwyczailiśmy się od akcentów krasomówczych retoryki,

1    nie ssaliśmy z mlekiem matki tego rodzaju wykształcenia od pierwszej chwili życia. W budowli greckiej lub chrześcijańskiej wszystko oznaczało pierwotnie coś mającego związek z wyższym porządkiem rzeczy: ten nastrój, o niewyczerpanej treści spowijał budowlę, podobny do czarodziejskiej zasłony. Piękno łączyło się tylko jako przydatek z Systemem, nie zmieniając istotnie zasadniczego uczucia przejmującej wzniosłości. świętości, którą nadawała miejscu bliskość bogów i magia, piękno łagrxiziło co najwyżej grozę — ale ta groza była wszędzie przede wszystkim. Czym jest dla nas dziś piękno budowli? Tym samym, czym piękne oblicze kobiety bezdusznej: czymś w rodzaju maski"⁶.

Inaczej niż Hegel ubolewa Nietzsche nad „zorzą wieczorną sztuki”, „magią jej śmierci" i sądzi: „co jest w nas najlepszego, może odziedziczyliśmy po uczuciach epok dawniej szych, do których dziś bodaj nie możemy dojść już drogą bezpośrednią”⁷. Czy Nietzsche myśli o drodze pośredniej? W każdym razie polecał także swoim współczesnym „wzniosłość”, która jego zdaniem ściśle łączyła się z „grozą”, jaką budzili bogowie, w funkcji remedium przeciw metodycznej niewydolności pozytywizmu jako źródła inspiracji: powinniby oni „trwać we wstrząsie i pozwolić, by niezrozumiałe przybrało trwałą postać wzniosłości" — brzmi krytyczne wobec kultuiy zalecenie eseju O pożytkach i szkodliwości historii dla życia⁸. Mogłoby ono uchodzić za podstawowy wzorzec nowoczesnej wzniosłości: już nie „bogowie” tylko „to, co niezrozumiałe". Rozdwojona świadomość Nietzschego, że sztuka z jednej strony może oto coś bezpowrotnie

1

   Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Wykłady o estetyce, tłum. Janusz Grabowski I Adam Landmann. PWN BKF Warszawa 1964, t. I. s. 18.

2

   Tamże. s. 19.

3

   Tamże.

4

   M. Heidegger. Nietzsche, l. I. s. 95.

5

   Fryderyk Nietzsche. Ludzkie. arctjludzkie. tłum. Konrad Drzewiecki. Warszawa 1908. s. 220 (par. 222)

6

   Tamże. s. 211 n.

7

   Tamże. s. 221.

8

   F. Nietzsche, Niewczesne rozważania, tłum. Małgorzata l.ukasie-wicz. Wydawnictwo Znak. Kraków 1996, s. 116.