CCF20090625106

198    Czas i imaginacja

kowite zagubienie się w tym przedmiocie i wskazuje, że człowiek

„zapomina o sobie właśnie jako o indywiduum, o swojej woli i istnieje już tylko jako czysty podmiot, niezmącone zwierciadło przedmiotu, tak jakby przedmiot istniał zupełnie sam, bez kogoś, kto postrzega, i nie można było w ogóle odróżnić tego, kto ogląda, od naoczności, ponieważ stali się tym samym. skoro cała świadomość wypełniona jest całkiem i opanowana przez jeden jedyny naoczny obraz"¹.

Bezwolność ma zatem ten sens, że w postrzeżenie przedmiotu nie mieszają się żadne intencjonalne, te-leologiczne lub psychologiczno-prywatne akty. W tej absolutnej obecności (Prdsenz) przedmiotowego obrazu jego dziejowość też wygasa. „Zatem historia rodu ludzkiego, natłok zdarzeń, przemiana epok"² jest tylko czymś zewnętrznym wobec tego absolutnego czasu teraźniejszego. Schopenhauer używa także pojęcia „wewnętrznego nastroju"³, który charakteryzuje bliżej jako „błogość oglądania bez woli"⁴. Ma przy tym już na myśli modus memoire inuolontaire:

„Skoro bowiem uprzytomniamy sobie minione dawno dni. przebyte gdzie indziej, fantazja nasza przywołuje tylko przedmioty, a nie podmiot woli (...). Nagle przypomnienie minionych, oddalonych scen przelatuje obok nas jak raj utracony"⁵.

Ma się wrażenie, że Schopenhauer rozwinął Schel-lingiańską figurę świadomości, a mianowicie „błogosławionej ciszy”, owego „namysłu w sobie samym" (O istocie ludzkiej wolności), która boską świadomość, o sobie samej nic nie wiedzącą i będącą tylko myśleniem bezprzedmiotowym, rozszerzyła właśnie o przedmiot szczególny, przedmiot estetyczny. W tej mierze Schopenhau-erowskie pojęcie kontemplacji teoretycznie pokrywa się z tezą o wyzbytej czasu ewokacji stanów uobecnianych (praserttischer), które znaleźliśmy u cytowanych reprezentantów klasycznej moderny: We wszystkich przykładach można dostrzec nie tylko rozpad czasu historycznego, ale również zniesienie subiektywnej świadomości i będących wynikiem woli aktów samozachowa-nia. I to znów Schelling, wcześniej niż inni, wymyślił tę strukturę władzy estetycznej jako władzy kontemplacyjnej w pojęciu „oglądu intelektualnego”, mówiąc, że jest w nas obecna

„tajemnicza, cudowna władza, która potrafi nas ze zmienności czasu cofnąć w nasze najgłębsze wnętrze, w jaźń odartą ze wszystkiego, co przychodzi z zewnątrz, i tam pod formą niezmienności oglądać w nas to, co wieczne. Ten ogląd jest najbardziej intymnym, najbardziej własnym doświadczeniem, od którego jedynie zależy wszystko, co wiemy o świecie nadzmy-słowym i w co wierzymy [...]. W tym momencie oglądu znika dla nas czas i trwanie: nie my jesteśmy w czasie, ale czas, a raczej nie on. lecz czysta absolutna wieczność jest w nas"⁶.

Nawiązywanie do Schellinga i Schopenhauera stwarza tu problem, postawa kontemplacyjna ma bowiem u nich uzasadnienie „metafizyczne”. Jeśli przez termin „metafizyczny" rozumiem ostateczną, uzasadniającą, leżącą poza zjawiskami i stanowiącą odniesienie właściwość, czy będzie to „rzecz sama w sobie", czy „prawdziwy byt" (Schopenhauer), lub „to, co wieczne” (Schelling), to założenie to popada w zasadniczy konflikt z Apriori nowoczesnej prozy, że takiego odniesienia w niej nie ma: Jak widzieliśmy, Virginia Woolf nawiązała wprost do tej problematyki zastanawiając się nad Moments of Being i podkreślała samoodniesienie swego języka!

To samo trzeba stwierdzić o trzech innych reprezentantach, a poważnym uwzględnieniem Becketa, zwłaszcza jeśli chcemy uchwycić element imaginacji w jego

1

   Tamże.

2

   Tamże. s. 289.

3

^9:1 Tamże. s. 311.

4

⁹‘> Tamże. s. 313.

5

Tamże.

6

F. W. J. Schelling, Philosophtsclie Brieje Ober Dogmalismus und KrUizismus. w: „Philosophischcs Journal" Bd. 2. 1795.