DSC00283 (18)

XXXIV POEZJA LITURGICZNA I PARALITURCICZNA

1.5. PIEŚNI KOŚCIELNE

W końcowym okresie średniowiecza oprócz tradycyjnych gatunków poezji liturgicznej, powiązanych ściśle z określonymi nabożeństwami i mających swoje miejsce w księgach liturgicznych (mszałach, brewiarzach, antyfonarzach), powstawały także utwory spokrewnione z uprawianymi wcześniej gatunkami (sekwencje, hymny) i przeznaczone do śpiewu kościelnego, jednak z większą dowolnością wykorzystywane podczas obrzę-dów religijnych. Powstawały zarówno w zakonach (duże zasługi miał tu wyodrębniony w XV w. ze wspólnoty franciszkańskiej zakon bernardynów), jak też pod piórem duchownych pracujących dla dworu królewskiego. Często pieśni te wypełniała tematyka maryjna, ale także pasyjna czy bożonarodzeniowa.

Stanisław Ciołek — Pieśń maryjna na Boże Narodzenie |Stupet Averni feritas). Ta pieśń łączy w sobie motywy dotyczące Bożego Narodzenia i pochwalno-błagalną modlitwę adresowaną do Matki Chrystusa. Autorem utworu był Stanisław Ciołek (przed 1383-1437), dworzanin Władysława Jagiełły, podkanclerzy w kancelarii królewskiej, a później biskup poznański, wychowanek uniwersytetów w Pradze i w Krakowie. Pieśń powstała zapewne w drugim lub trzecim dziesięcioleciu XV w., a ułożona została w konwencji poetyckiej ówczesnej hymnografii. Swoją budową nawiązuje do schematów sekwencyjnych (tzw. sekwencje hymniczne), łączących rymem odpowiadające sobie pary zwrotek. Składa się z jedenastu strof pięciowersowych, w których pierwsze cztery wersy rymują się parzyście, natomiast piąty wers zwrotki pierwszej rymuje się I piątym wersem zwrotki drugiej i podobnie w kolejnych parach (zamykająca utwór strofa jedenasta nie ma pary). W pierwszych czterech wersach poszczególnych strof występują 7- i 8-zgło-

skowce (w całym utworze zaznacza się przewaga 7-zgłoskowców), a piąty wers każdej strofy jest 6-zgłoskowcem. Schemat! pierwszej pary zwrotek to 8a 8a 8b 8b 6c + 7d 7d 8e 8e 6c:

carne vestiretur.

homo vocaretur.

1 a. Stupet Avemi feritas. quod tanta luxit claritas no bis in Dei filio, ut cultu spreto regio

lb. Trabeatus homine a divino numine, ut nos ab estu solveret, primis sedibus redderet.

Początek pieśni mówi o znaczeniu wydarzenia, jakim w dziele zbawienia człowieka stały się narodziny Syna Bożego, i o chwale nowo narodzonego Dziecięcia. Uczestnicy tej chwały, aniołowie, prorocy i święci, proszeni są przez zbiorowy podmiot wykonawców tego utworu podczas świątecznego nabożeństwa („chór”, „orszak”) o wstawiennictwo u Boga i o pomoc w osiągnięciu rajskich przybytków. W części drugiej (od zwrotki siódmej) adresatką pochwał i główną orędowniczką, do której kierowane są prośby, staje się Bogarodzica. Ona, jako Matka Zbawiciela i Sędziego, „światłość nieba”, może nauczyć ludzi prawdziwej miłości do Jezusa, może obmyć z grzechu, bronić i obdarzać łaskami.

Pieśń pisana jest podniosłym stylem i, zwłaszcza w części dotyczącej Maryi, zawiera sporo określeń metaforycznych, podkreślających chwałę Matki Boga i Jej znaczenie dla człowieka. Maryja jest „orbitą słońca” (solis orbita), co odzwierciedla Jej powiązanie ze Zbawicielem, jest „światłością nieba” (lumen celicum), „przejasną zorzą” (aurora preclara), przynoszącą zapowiedź świtu, jest dana ku pomocy „wszystkim córkom Ewy” (cunctis ewis dedita), co przypomina Jej prefiguracyjne ujęcie jako „drugiej Ewy”, Ona wreszcie zsyła „rosę łask” (ros gracie). Zwrócona też zostaje uwaga na dziewicze macierzyństwo