DSC09856 (2)

W. SfśawWSfes — Kiika uwag do portretu polskiego spiskouica

k»g| na* prowadził. Łatwiej by było policzyć spiskowców, którzy przeszli przez austriackie więzienia; niestety, żaden z wcześniejszych badaczy nie zadał sobie tego trudu, dziś zaś odnośne akta nie są dostępne.” “ Badacze, którzy do a&t, przede wszystkim lwowskich i wileńskich, w następnych dziesięcioleciach sięgali *, nie podjęli jednakowoż takich podliczeń.

Sporządzone przez uczestnika spisków galicyjskich, wieloletniego więźnia Spielbergu, Henryka Bogdańskiego, spisy aresztowanych obejmują 360 nazwisk z lat 1833—1842 i 265 nazwisk z roku 1846; są one — jak parokrotnie zaznacza Bogdański — dalekie od kompletności. Osób aresztowanych było znacznie więcej, zwłaszcza na prowincji. Bogdański wspomina min, iż „w drugiej połowie roku 1842 rozkazał rząd zaprzestać uwięzienia i więcej niż trzysta członków związkowych, będących już na spisie do uwięzienia gotowych, pozostało wolnych”. *

Stefan Kieniewicz na podstawie literatury pamiętnikarskie; i opracowań doliczył się w latach 1833—1845 462 iMKwisk aresztowanych, którzy stanowili jednakże — jak psie — „cząstkę rzeczywistej liczby”, cząstkę obejmującą .wszystkich wybitniejszych działaczy”, ale nie dającą pojęcia o „wielotysięcznej z pewnością masie tych, co przeszli przez więzienia”. * Tym bardziej — o wszystkich, którzy pnseaaS przez szkołę spiskową nie trafiając nawet na dm parę do aresztu.

„Niepodobna mi jest opowiedzieć o wszystkich związkach 1 spiskach — zaznacza cytowany już skrupulatny

.IpwfcwOMt, Konspiracie gtOiegttkie Ml—IMS, Warszawa 1950. s. 218.

B W e*'"iiiⁱ    tddcfa podiicMlt «nl znawca archiwaliów lwowskich

’9)P> *•* licznych rozpraw o apiskach gahc y jskłch_; ani B. Łopu-WWMMl, atttar inooografłi Mtowarzyszemie Ludu polskiego (1SK—U41). Cc-awte ł    KtsMmlfTS, ani tat    :y oU; „fconarazczyzna” A, Bmir-

■■■■.■

8 H MWm faatiatnft uxt~&w. Oprać, A. Krioi, Kraków 1871, ■. 208. IBHj mffiro

H B    ĘkmnnrMśę goacujttoe,». w. Zwracane waasa na zmniaj-

BB W*    » a*fetk*«fe, autor wakazuje, it większość

MMMMM BI MB88mglBBBflra«l Uwago wlachectwa.

kronikarz galicyjskich konspiracji — trwały bowiem jedne zanadto krótko, inne żadnego nie wywarły wpływu, a jeszcze inne za bardzo były dziecinne, aby były godne wspomnienia, a nawet dla ich mnogości wyleciały mi z pamięci.” “ A w innym miejscu tak je — nader trafnie — ocenia:    „Charakterystyczną właściwością ówczesnych

związków u nas było niedługie ich trwanie. Po doświadczeniu niestosownych środków do celu rozwiązywały się łatwo i jeżeli nie były od rządu wykryte, organizowały się na nowo, odmieniały ustawy i pod nowym nazwiskiem i nowym przewodnictwem wypływały z nowym życiem; chłonęły w siebie słabsze związki albo przez mocniejsze zostawały pochłaniane, dopóki znowu różnica w wyborze środków nie sprowadziła ich upadku.”**

Zabór pruski staje się terenem spisków w czwartym dziesięcioleciu. Liczą one od kilku do kilkuset osób; niestety nie podjęto dotąd próby jakichś choćby szacunkowych podliczeń ani dla całego okresu, ani dla poszczególnych lat. Badacze ograniczają się do ogólnych stwierdzeń, jak to, że do spisku „dołączyło sporo ludności bezrolnej, paru sołtysów, a nawet kilku księży i nauczycieli ludowych”; nie wiemy, w jakiej mierze odpowiada prawdzie stwierdzenie z aktu oskarżenia, iż np. Józef Lipiński zwerbował do związku około tysiąca osób; nie dokonano analizy sporządzonej dla potrzeb policyjnych listy Związku Plebejuszy i innych dokumentów śledczo-sądowych. ” Wiadomo jedynie, że latem 1846 roku w Poznańskiem pod kluczem znalazło się około sześciuset ludzi. ”

Bardzo podobnie kształtowały się dzieje tajnych kółek

” H Bogdański, Pamiętnik 1833—1848, a. 178. u Tamże, s. 132.

*' Zob. Z. Grot, F. Paprocki, Szkice poznańskie 1T94—1884, Warszawa 5987, s. 91, 102, 105, 108; Z. Grot, F. Paprocki, W. Rogala, rozdział w księże*: Dziesięć wieków Poznania, t. I, Poznań—Warszawa 1950. s. 134—113. ^w S. Kieniewicz, Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 roku, Warszawa 1935, s. 81 (łoi w II wyd., Warszawa 1960). Z: Grot i F. Paprocki uściślają; liczba aresztowanych w kwietniu 1048 r. przekroczyła 1900 esób, z których oskar żono o zdradę stanu 394; wyrokiem Trybunału Stanu w Ber linie ukarano 117 osób, zwolniono 134, a 9 osobom zawieszono wykonanie kary z« względu na sten zdrowia (Szkice poznańskie, #. 113).