DSC09851 (2)

fis W SUioowska — Kilka uwag do portretu polskiego spiskoiotit

wyodrębnia hasła „spisek”, lecz umieszczając je na końcu hasła „spis” jako ostatnie, dopiero po kilkunastu innych znaczeniach, podaje: „Spisek przeciw komu, na kogo, spik-nienie, przysięga, bunt”, z powołaniem się na Niemcewi-czowską „Biblię Targowicką”: „To, co oni postanowili, niech będzie zbrodnią i spiskiem; a to, co rozkażę, będzie prawem." W Słowniku warszawskim ^{1 2} znalazło się już odrębne hasło, jednakże interesujące nas znaczenie („sprzy-siężenie, zmowa przeciw komu, konspiracja, bunt”) występuje dopiero jako trzecie z kolei. Słownik Doroszewskiego^ł konstatuje zaszłą wyraźną zmianę: zamieszcza duże hasło, w którym jako pierwsze znaczenie figuruje: „Tajne porozumienie grupy osób dla wspólnego osiągnięcia jakiegoś celu; sprzysiężenie, zmowa.” Podaje też sporo przykładów (m.in. z Prusa, K. Brandysa), wspomina o spisku podchorążych, wymienia też rodzaje spisków: patriotyczny, rewolucyjny, wojskowy. Uderza zmiana ładunku emocjonalnego hasła: od raczej negatywnego u Lindego, neutralnego w Słowniku warszawskim do zdecydowanie pozytywnego w. słowniku Doroszewskiego (nie podano tu ani jednego przykładu o odcieniu pejoratywnym, jak spisek pałacowy, spisek przeciwko legalnej władzy, spisek faszystowski itp.). Pojecie spisku kojarzy się autorom słownika przede wszystkim z walką niepodległościową. I nie iest to chyba rzeczą przypadku. (Zauważmy przy sposobności, że wszystkie słowniki ujmują pojęcie spisku jako synonim konspiracji.⁴)

Spiski weszły na trwałe do dziejów Polski porozbioro-wej, miały w ciągu bez mała dwóch już stuleci (bo niedługo wśród licznych rocznic i tą będziemy mogli obchodzie: dwóchsetleck polskich konspiracji wymierzonych przeciwko zaborcom w obronie niepodległości) swych zagorzałych przeciwników i równie licznych zwolenników. (Spór o spiski to odrębne zagadnienie, które w niniejszych rozważaniach pomijam.) Czołowi spiskowcy, zwłaszcza ci, co przypłacili swą działalność życiem, owi, jak mowkmo. „męczennicy sprawy polskiej" weszli na trwałe do panteonu, bohaterów narodowych i nie na wiele się zdały próby odmitologizowania historii Polski, strącania z piedestału to tego, to owego bohatera, przeciwstawiania mu innych, zapoznanych bojowników, zwłaszcza spośród orędowników pracy organicznej.

Działalność spiskowa nie była, rzecz jasna, czymś szczególnie polskim, fala spisków przeszła przez Europę schyłku XVIII i pierwszej połowy XIX wieku wraz z narodzinami ruchów demokratycznych i narodowych. Jest to rzecz znana i nie na niej mam się dziś skupić. Zadaniem, jakie przede mną postawiono, jest próba nakreślenia portretu polskiego spiskowca doby porozhiorowej, takiego, jakim go utrwaliły źródła i przekazy historyczne. By to uczynić, trzeba najpierw przypomnieć: jakich spisków był on uczestnikiem, ile ich było i jak były liczne, a więc odpowiedzieć na pytania: kiedy, gdzie, kto i w jakim celu je zakładał?

Cały polski ruch niepodległościowy od trzeciego rozbioru do 1865 roku, a więc w ciągu siedmiu dziesięcioleci, miał charakter spiskowy. Wyjątek stanowi krótki okres epopei napoleońskiej, kiedy w sprzyjającej, jak sądzono, sytuacji międzynarodowej odrodziły się przedsięwzięcia jawne, takie jak Legiony. Kiedy nadzieje te rozwiały się definitywnie, już w roku 1814 rodzi saą pierwszy spisek wojskowy pod patronatem generała Dąbrowskiego, z którego następnie wyłonią się dalsze tajne związki; ukoronowaniem tych działań będzie spisek podchorążych i powstanie listopadowe. A po jego klęsce, przez następne trzy dziesięciolecia, aż do roku 1865, istnieć będą nieprzerwanie, Wykryje

1

- J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedżwiedzki, Słownik języka polskiego, 1. VI, Warszawa 3S18, ². 297.

' Shmasik języka polskiego. Pod red. W. Doroszewskiego, t. VIII, Wvska> wa UH, s. 555, Analogiczny charakter mają hasła: spiskować, spiskowiec, spiskowo, spiskowoie, spiskowy (tamkę, s. 556)

2

W słownika Lindego: „konspiracja — ob. Sprzysiężenie, spisek: ct roi leoas²' (t. II, s. 422); w Słowniku warszawskim: „Konspiracja — spisek, sprrysłcżenie; Konspirator — ten. co konspiruje, spiskowiec: Konspifo-*•'»- — knać spiski, ^przysięgać się” (t. II, s. 447—448); w słowniku Dorossew-„Konspiracja — tajna, nielegalna działalność polityczna, rewolu-*Sdna> kMsspiroiranie; Konspirator — członek nielegalnej organizacji pod-żiemsej, działacz konspiracyjny, spiskowiec, sprzyslężony” a. II, s. 9W-H8).