DSCF0025

JAN BASZKIEWICZ

Konflikt między celami, do których absolutyzm zmierzał, a środkami, jakie pragnął uruchomić — zadecydował ostatecznie o bardzo nikłych (w porównaniu z nadziejami) rezultatach polityki ekonomicznej Richelieugo i Colberta.

Ostatnie lata Ludwika XIV były żałosne. Wojna sukcesyjna hiszpańska stała się wielkim pasmem klęsk i nie zakończyła się zupełną katastrofą jedynie dzięki kilku francuskim sukcesom pod koniec działań wojennych, a także dzięki skłóceniu antyfrancuskiej koalicji. Ongiś absolutyzm hiszpański poniósł dotkliwą porażkę w starciu z rewolucją niderlandzką. Teraz despotyzm francuski sparzył się na konflikcie z tą samą Holandią oraz z Anglią, dwoma potęgami kapitalistycznymi o ustroju liberalnym. Ludwik XIV nie docenił Anglii -&■ tak samo, jak później Napoleon fałszywie ocenił jej ekonomiczną i polityczną odporność. Ludwik pamiętał słabość Karola II Stuarta z lat sześćdziesiątych XVII wieku, gdy król Anglii brał odeń subsydia: to wpłynęło na błąd w ocenie ekonomicznej potęgi Brytyjczyków. Niestety, Francja Ludwika XIV w pogoni za hegemonią europejską nie zdołała dogonić krajów przodujących w ekonomicznym dynamizmie. Bez tego hegemonia „najpierwszego władcy chrześcijaństwa” musiała okazać się krucha.

Zauważmy wreszcie, że władza absolutna monarchy jest tylko jednym (choć zapewne najważniejszym) remedium na zagrożenia i kryzysy XVTI wieku. Inne próby odpowiedzi na owe wyzwania §§§- to akcentowanie hierarchicznego ładu społecznego, merkantylizm Richelieugo i Colberta, ortodoksja katolicka i dążenie do jedności wiary, klasyczny ład i dyscyplina sztuki „Wielkiego Wieku”, propaganda wielkości Francji i jej racji stanu. Gdy Ludwik XIV schodził ze sceny po rekordowym, siedemdziesięciodwuletnim panowaniu, recepty te zostały w czambuł zakwestionowane. Ale to już zupełnie inna historia.

GENEZA ABSOLUTYZMU ROSYJSKIEGO

Geneza i dzieje absolutyzmu rosyjskiego wciąż jeszcze nie są dostatecznie zbadane, dlatego też każda próba syntetycznego ujęcia tej problematyki musi zawierać pewną ilość hipotez, względnie nawet tylko pytań stawianych znanemu materiałowi faktograficznemu. Sprawę tę sygnalizowano zarówno w zbiorze rozpraw Absolutyzm w Rosji⁴⁹, jak i w toczącej się przed parunastu laty wielkiej dyskusji na łaniach radzieckich czasopism historycznych⁵⁰. Wprawdzie od tego czasu opublikowano kilka interesujących monografii szczegółowych, w tym również pióra autorów polskich⁵¹, bezpośrednio lub pośrednio wiążących się z genezą absolutyzmu rosyjskiego, jednak i one tylko częściowo wypełniły istniejące puste miejsce. Wypada również dodać, iż praktycznie nikt dotychczas nie zwrócił uwagi na pewne, jak się wydaje**- istotne, źródła odmienności rosyjskiego wydania absolutyzmu w stosunku do, na przykład, absolutyzmu zachodnioeuropejskiego, nie mówiąc już o zewnętrznych uwarunkowaniach jego genezy. Chodzi tu szczególnie o dziedzictwo Rusi Kijowskiej, tradycję bizantyjskiego prawosławia wraz z pozycją rosyjskiej Cerkwi oraz, trwające przeszło ćwierć tysiąclecia, zwierzchnictwo mongolskie z jego modelem władzy, ustroju, wzorcami aktywności politycznej i despotyczną brutalnością. Nie może być, rzecz jasna, mowy o negowaniu faktu, że czynnikiem zasadniczym, decydującym zwłaszcza o pojawieniu się pierwszych elementów absolutyzmu, były przemiany dokonujące się wewnątrz

253