DSCF0073

56 Autor i dzieło

„świetnie znający język polski"¹⁰*, który go pocieszał i przygotowywał duchowo do śmierci. Te dwa świadectwa służyły dotychczas za podstawę do twierdzenia, że Kotoszychin znał język polski. Wydaje się jednak, że znajomość polskiego, o której mówił uczony Szwed, wymaga uściślenia. Bardziej właściwe byłoby powiedzenie, że Kotoszychin rozumiał komunikaty w języku polskim i sam mógł się wypowiadać w tym języku, ale nie jest pewne, czy w pełni panował nad systemem językowym polszczyzny. Być może jego wypowiedzi były w większym stopniu komunikatami w języku rosyjskim stylizowanymi przez używanie w nich polskich słów i związków frazeologicznych lub też takich, o których sądził, że są polskie. Mogły to być słowa, wyrażenia zachodnio- lub połiudnioworuskie, a używając współczesnego nazewnictwa: białoruskie lub ukraińskie. Tak zresztą zrobił przecież w omawianym już liście do króla Jana Kazimierza. Prawdopodobnie Kotoszychin nie był w stanie pisać po polsku (list do króla napisał po rosyjsku i prosił o przełożenie swego tekstu) i w ogóle raczej słabo i intuicyjnie potrafił posługiwać się pismem łacińskim, jak świadczą o tym powyższe analizy dotyczące zapisu jego pseudonimu literami łacińskimi. Najprawdopodobniej kompetencje Kotoszychina w języku polskim obejmowały spory zasób leksykalny, pozwalały na komunikowanie się w mowie. Być może także był w stanie czytać proste teksty pisane. Wszystko to było możliwe dzięki podobieństwom polszczyzny i języka rosyjskiego i „osłuchaniu się" Kotoszychina zarówno z polszczyzną, jak i językiem białoruskim w czasie pełnienia misji dyplomatycznych. Przekonanie o istnieniu takiego podobieństwa między obydwoma językami było na przykład ze strony polsko-litewskiej loeus communis w wypowiedziach na temat stosunków z Carstwem Moskiewskim.

Tytułem przykładu można przytoczyć argumenty o wspólnocie językowej Polaków i Rosjan w wypowiedziach kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego Lwa Sapiehy w czasie poselstwa do Moskwy w 1600-1601 roku: „który iestescie znami odnoho Narodu y iezyka Slo-wienskoho y odnoie wiery"¹⁰⁷; w mowie Adama Kisiela skierowanej do cara Aleksieja Michajlowicza z roku 1647: „Wielkie królestwo polskie |...] i wielkie państwo carskie [...] jako dwa libańskie cedry są z jednego ko-

¹⁰⁴ 'himże, s. XXII. N,t tej podstawie A. E. Pennington sądziła, że Kotoszychin „apparently hud an active cumrrwind ot Polish". Jednak analizując język tekstu doszła do wniosku, ze jest w nim bardzo mało zapożyczeń z języka polskiego: „but his cle scription of Muscovy contains remerkably lew Poloniami or olher toreign words". Według nos to wtainic przesądza, że Kotoszychin nie znal polskiego - rozumiał język tylko na zasadzie odczytywaniu znaczeń slOw na podstawie podobieństw do swojego języka ojczystego. Grigorij KotoAixin, O Hostii t> C(tt'SlVOVntjlB Alekso ja Mixajlovlća, s. 385.

¹⁰⁷ Ii, Pilgrimnvijua, Didiioji Leona SapiegOB pnsiunlinybć j Maskva, lh()() 1601

i. 41.

rzonin [...] i prawico Pana uczyniła jc z jednej krwi słowiańskiej i z jednego języka narodu słowiańskiego [ - l najlepszym i najprawdziwszym świadkiem [tego] jest sam język obu wielkim państwom, jakby jednemu narodowi, wspólny i nieodmiennie konieczny"¹⁰*, i z uniwersału przedsejmowego Jana Kazimierza z 1658 roku: „narodem Moskiewskim z ted-ney krwie słowianskiey idącym [...] mową i religią narodowi Polskiemu nayblisszym"¹⁰’. Wiemy też, że strona rosyjska przekładała na swój język nawet teksty pisane w języku kancelaryjnym Wielkiego Księstwa Litewskiego i oczywiście te pisane po polsku¹¹⁰. Umiejętność rozumie-

10* Pełny tekst wypowiedzi jest następujący: „Bemtnoe Kupo;iccrno uojiuckoc c

UCimMIMH KMH/KCCTHbl CUOMMM, KOTOpblM ClltaCJimtC rOCyjWpCTnyCT ll.OłCIll UtlmU liCJIM-

kmU locynapi' moi'i m iiejuiKoe rocynapcmo uapcriio naiuero UapCKoro Beuwuecma Pycicoe jrttojue flua Reapui JlHDattCKHC ot eumiaro Kopemi, tak Te o6a bcjimkc ro-cynapcrna COHTe ii comaJin eCTb uecunua nceAppauneJiM Tociiowa ot eaiittoft Kpo-BM CJIOBCIICKMC M OT eAMHOrO HJUIKd CJIOHCIICKOTO liapOMy. CuWfleTCJlbCTHyIOT O OCtóM rpeuecKue u JiarwucKwe iieroimcubi u rwcTOpMKOue iiawnane ace ncrmimm cbmam-Tem» ecrb ćam nsbiK o6ohm ne/tMKHM rocyAapcrnoM, aKii eAMHOMy napo,w oCmutń m iienpeMemibin" [podkr. - H. L.]. Mowa In została zapisana także w polskiej wersji językowej, ale cytujemy ruską, w tej wersji, w jakiej doszła do nas w zapisie /. Poselskiego Prikazu, gdyż ta była wygłaszana w Moskwie. F. E. Sysyn w swoim artykule wskazuje na różnice między wersją polską i ruską mowy. Nie dotyczą one jednak argumentu o bliskości językowej. W polskiej wersji początek tej mowy wygląda następująco; „Wielkie Królestwo Polskie z Xięstwy swoiemy, Którym szczęśliwie Pannie Naia-śnieyszy Wielki Hospodar Król, Pan mój, y Wasziego Carskiego Wieliczestwa Wielkie Ruskie Hospodurstwo, iako dwa codry Libańskie z idodnego wynikłe korzenia, tak z id nogo narodu Słowiańskiego Państwa obiedwie Wszechmocna Boska ręka /gromadziła y ufundowała". Tekst mowy w relacji z Poselskiego Prikazu: F, h. Sysyn, A Speech Bcforc thii Tsar: Ailutu KysiPs Oration on August 28, 1647 (N. S.), w: Mifdzy Wschodem a Zn chodem. Rzeczpospolita XVI -XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcikowi w siedem dzicsii/lti rocznicę urodzin, Warszawa 1993, s. 139. O samym poselstwie i cytat z polskiej wersji mowy: F, E. Sysyn, Between Roland and the Ukrainę. 1'he Oilcmma of Adam Kysil, 1600 1653, Cnmbrigde, Mass., 1985, s. 313; uzupełnienia do książki w recenzji H. Grala, Rzecz o „Panu z Brusilowa" (tt> zwii/zku z ksii/żki/ franka K., [siei powinno być E. - li, l..| Sysyna, „Between Polami and tlić Ukrainę. The Dileiltina of Adam Ri/sil, 1600-1653", Cam-brlgde Mass., llarvard University Press, 1985, s. XVIII, 406), „Przegląd Historyczny" 80 (1989), z. 1, s. 175-183.

'?? U. PapacuMuyK, Mamcpia.iu do ucmopil KoMHUHu WII fJiKy, Jhaun 1994, tłok. nr 50, s. 66.

¹¹⁰ O przekładach z polskiego na język rosyjski: P, Lewin, Literatura staropolska ii literatury wsc/iodniosłowinńskie. Stan badai i i postulaty Rn/mecze, w: Literatura staropolska tu kontekście europejskim (Związki i analogie), red. T. Michałowska i ). Śląski, Wrocław -Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s. 139468; E. Małek, Narracje staropolskie w Rosji XVII i XVIII wieku, Łódź 1988. O korzystaniu z tekstów ruskich z Rzeczpospolite] w Moskwie: A. A. ByjiuiMeu, Plcmopuu odnoii no.iumunecKOil kiimiiiihiiu XVII. 3uKuuu0umc.ibnt>ie iiKiiihi dmopori iwaoiIuhu I620-x todotf o uinpeme cdoSoduoto pacnocmpaneniui.. iuiiio(Icku\ neuamnuY u pyKunucnt>ix Kinie (I Poccuu, Macana 2004; 11. Leoming, Rola języka polskie go w rozwoju leksyki rosyjskiej do roku 1606. Wyrazy pochodzeniu łacińskiego i romańskiego,