DSCF0064

38 Autor i dzieło

38 Autor i dzieło

oryginał zaginął, ale wcześniej została wydrukowana. Relacja ta znajdowała się w Głównym Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Moskwie; w dokumentach Metryki Koronnej. Została opublikowana w przedmowie do drugiego rosyjskiego wydania dzieła Kotoszychina^{1 2}. Jest to list pisany do króla Polski i wielkiego księcia litewskiego Jana Kazimierza. W dotychczasowych badaniach datowano go bardzo ogólnie: koniec 1664 roku lub początek 1665. Dokładniejsza analiza listu pozwala na określenie, że został napisany nie później niż w lutym 1665 roku. Twierdzenie to opieramy na następującej analizie. W liście do króla Jana Kazimierza Kotoszychin prosi, aby mu powiedziano, gdzie dokładnie znajdują się oddziały Stefana Czarnieckiego i Tatarów., Stefan Czarniecki zmarł 16 lutego 1665 roku w Sokołówce koło Lwowa. Wiadomość ta dotarła na Litwę przed 27 marca tego samego roku. Zapisał ją pod tą datą Jan Antoni Chrapowicki³, który otrzymał tę informację przebywając w swoich dobrach w Łabnie koło Grodna, w liście od Cypriana Pawła Brzostowskiego, referendarza Wielkiego Księstwa Litewskiego. Trudno powiedzieć, kiedy mogła dotrzeć do Kotoszychina, który prawdopodobnie przebywał wtedy w Wilnie. Z jego listu do króla Jana Kazimierza wynika, że był na służbie u Krzysztofa Paca, kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego⁴. Jak już wspominano, poszukiwania śladów Kotoszychina w otoczeniu Paca nie dały żadnych pozytywnych rezultatów⁴⁷. Jeżeli przebywał na dworze kanclerza, o śmierci Stefana Czarnieckiego musiałby wiedzieć już w marcu 1665 roku. W związku z tym, gdyby list powstał w marcu lub później w 1665 roku, nie prosiłby Jana Kazimierza o informację, gdzie Czarniecki teraz przebywa. Strona moskiewska o śmierci Stefana Czarnieckiego dowiedziała się prawdopodobnie także w marcu, najpóźniej w kwietniu 1665 roku. Wszystko więc wskazuje na to, że list Kotoszychina powstał przed marcem 1665 roku⁴⁸.

O tym, co się działo z Kotoszychinem w czasie jego pobytu w Rzeczpospolitej, wiemy tylko na podstawie omawianego listu do Jana Kazimierza. Wobec braku innych świadectw list wymaga dokładnej analizy. Został napisany w języku rosyjskim używanym w ówczesnych prika-zach w Moskwie. Można wskazać w nim kilka polonizmów używanych przez Rosjan w korespondencji z Rzeczpospolitą czy w ogóle z Polakami. Są to takie słowa, jak „najasniejszago", „wsiemiłostiwiejszago", „najmiłosierdago", „monarcha", „uproszaju", „prieszkożajet", „że by", „jestli",. „chłopca"⁴⁹. Na podstawie tego listu nie sposób wyrokować, czy Kotoszychin znał język polski. Sam fakt napisania po rosyjsku może wskazywać, że jeżeli nawet znał polski, to tylko w mowie. Autorstwo listu jest poświadczone podpisem Kotoszychina i podobieństwem stylu pisma z tym, które znamy z rękopisu jego dzieła⁵⁰. Treść listu jest następująca. Kotoszychin dziękuje królowi Janowi Kazimierzowi za przyznany roczny dochód w wysokości 100 rubli i skierowanie do służby przy Krzysztofie Pacu, kanclerzu Wielkiego Księstwa Litewskiego. Deklaruje, że chce pojechać do króla, aby porozmawiać o sprawach, które niżej przedstawia. Chce być na służbie u króla „[...] przez przyrzeczenie i przysięgę do śmierci swojej wszystkim co mam na zawsze i swoją dobrą służbą chcę szybko się wykazać"⁵¹. Ta wiadomość podważa to, co pisał o swoim pobycie w Rzeczpospolitej w przytoczonych wyżej listach skierowanych na ręce przedstawicieli władz szwedzkich. To, co pisze, nie wskazuje, że trafił do polskiej niewoli i zaprzecza także jego twierdzeniom wobec Szwedów, że nie chciał przystać na służbę Rzeczpospolitej. Zatajenie przed Szwedami współpracy czy też woli współpracy z władzami Rzeczpospolitej wydaje się łatwe do wytłumaczenia. Można zrozumieć, że Kotoszychin wolał się nie chwalić tym przed Szwedami, którzy do niedawna byli przeciwnikami Rzeczpospolitej. Ponadto opowiadając o swojej służbie dla Rzeczpospolitej i odejściu z niej, wskazywałby nie na jedną zdradę, którą popełnił (wobec cara), ale na dwie: zdradził także swojego drugiego mocodawcę: króla Polski. Ukrywanie przez Kotoszychina faktu służby dla Rzeczpospolitej wy-w wydaniach datowanych od 3 do 14 marca 1665. A. Kersten, Stefan Czarniecki 1599-1665, [wyd. 2], Lublin 2006 s. 593-594.

⁴⁹    Grigorij Kotośixin, O Rossii v carstvovanie Alekseja Mixajlovića. Appendice I, s. 759-760 i jej komentarz językowy do tego listu na s. 4.

⁵⁰    A. EapcyKOB, [Przedmowa do czwartego wydania z 1906 rokuj, w: O Poccuu

o ljapcmBoBanue A/ieKcea MuxafuoBima. CouuneHue Tpuzopusi Komoiuimimi, [wafl.] A. EapCYKOB. ManaHHP WTKPnTnp_C -1 nfiynr 1906_ktrnna nipnnmpmwana 41: re-

s. 759.

1

vanie Alekseja Mixajlovi£a. Appendice II, s. 760-761; list do Rady królestwa - Appendice ID, s. 760-762.

2

   H. KopicyHOB, H. Ka/iawoB, Ilpeduc/io6ue ko BmopoMy u3daHwo (1859), s. XXIII-XXIV. Przedrukowała ją A. E. Pennington: Grigorij Kotośixin, O Rossii v carstvovanie Alekseja Mixajlovića. Appendice I, s. 759-760.

3

   J. A. Chrapowicki, Diariusz, część druga: lała 1665-1669, opracowali i wstępem opatrzyli A. Rachuba i T. Wasilewski, Warszawa 1988, s. 31.

4

   Grigorij Koto8ixin, O Rossii v carstvovanie Alekseja Mixajlovića. Appendice I,