DSCF0066

42

Autor i dzieło

Naszczokin prowadził politykę niezgodną z wolą cara i wolą bojarów. Kotoszychin prosił w liście o sprawozdanie z rozmów prowadzonych przez A. Ł. Ordina-Naszczokina. Jeżeli przyjąć zaproponowaną datację listu, nie później niż początek marca 1665, to może chodzić o negocjacje, które miały miejsce we Lwowie w marcu-kwietniu 1663 roku lub w Durowiczach w czerwcu-wrześniu 1664 roku¹. Prowadzili je w 1663 roku A. Ł. Ordin-Naszczokin i diak Poselskiego Prikazu Grigorij Karpowicz Bogdanów, a w 1664 roku książę Nikita I. Odojewski i Afanasij Ł. Ordin-Naszczokin². Rozmowy z 1663 roku miały zapobiec wznowieniu działań wojennych, ale to się nie powiodło, gdyż król i Rzeczpospolita byli przekonani, że nadszedł sprzyjający moment, aby pokonać zbrojnie Moskwę i odzyskać utracone ziemie: Ukrainę i wschodnią część Wielkiego Księstwa Litewskiego. W drugiej połowie sierpnia 1663 roku król Jan Kazimierz wyruszył z wojskiem na Zadnieprze, aby odzyskać Ukrainę³. Pytania Kotoszychina o relację z negocjacji prowadzonych przez Ordina-Naszczokina można zinterpretować jako próbę uzyskania informacji kompromitujących szefa Poselskiego Prikazu. Inna możliwa interpretacja tych pytań to tworzenie przez Kotoszychina „legendy" o jego niechęci wobec Ordina-Naszczokina, skądinąd człowieka, pod którym służył przez okres swojej pracy w Poselskim Prikazie.

Właściwie trzy rzeczy można stwierdzić z całą pewnością: 1) wersje własnej historii przedstawiane przez Kotoszychina różnią się między sobą w zależności od tego, komu je przedstawia; 2) list do Jana Kazimierza pozwala na rozwijanie bardzo różnych hipotez, ale żadnej z nich nie da się zweryfikować bez nowych materiałów źródłowych; 3) w związku z powyższymi punktami należy poszukiwać odpowiedzi na pytanie o losy Kotoszychina po 1 września 1664 roku, na podstawie danych w większym stopniu niezależnych od intencji, które nim kierowały, kiedy przedstawiał swoją historię. Kluczem, który pozwala na hipotetyczną rekonstrukcję losów byłego poddiaczego Poselskiego Prikazu od końca 1664 roku do początku października 1665 roku, są jego podróże, które odbył w tym czasie. Jest nim także znajomość z synem A. Ł. Ordina-Naszczokina, Woinem A. Ordinem-Naszczokinem. Kotoszychin musiał poznać Woina w czasie swojej służby poselskiej pod rpzkazami jego ojca, kiedy uczestniczył w negocjacjach ze Szwedami w latach 1658-1661. W tym czasie Woin współpracował z ojcem, zarówno jako jego zastępca na stanowisku wojewody, jak też jako członek rosyjskiej delegacji prowadzącej w 1659 roku negocjacje ze Szwedami®. W tym samym poselstwie pracował Grigorij Kotoszychin. Pod koniec 1659 roku lub na początku 1660 Woin zbiegł do Polski. O jego pobycie w Gdańsku, na dworze króla Jana Kazimierza, doniósł A. Ł. Ordinowi-Naszczokinowi 29 lutego 1660 roku posłaniec wysłany przez Bogusława Radziwiłła, namiestnika Prus Królewskich w tym czasie^{4 5}. Ucieczka Woina była w świetle moskiewskich obyczajów politycznych zdradą. Jego ojciec złożył w związku z tym na ręce cara rezygnację ze swoich funkcji, która jednak nie została przyjęta. Po dwóch latach pobytu poza Moskwą Woin zdecydował się na powrót na służbę carską. Według B. N. Fłorii nastąpiło to w połowie 1662 roku. Taka datacja wynika z faktu, że carska odpowiedź na list Woina z prośbą o wybaczenie i powtórne przyjęcie na służbę została wysłana z Moskwy w sierpniu 1662 roku, a więc samą prośbę musiał Woin wysłać do cara wcześniej⁶. Od momentu uzyskania wybaczenia młody Ordin-Naszczokin stał się szpiegiem. Informował Moskwę o wydarzeniach w Polsce i pośredniczył w kontaktach między przywódcą antydworskiej opozycji, Jerzym Sebastianem Lubomirskim a swoim ojcem, A. Ł. Ordinem-Naszczokinem. Ten ostatni w liście do J. S. Lubomirskiego z 25 lutego 1665 roku pisał, że o wyjeździe byłego marszałka koronnego na Śląsk dowiedział się od swojego syna⁷. Woinowi przypadła więc rola pośrednika w kontaktach między J. S, Lubomirskim a carem Aleksiejem Michajłowiczem.

Prawdopodobnie młody Ordin-Naszczokin przebywał w Rzeczpospolitej i kontaktował się z Lubomirskim jeszcze na początku 1665 roku. Powrót do Moskwy nastąpił nie wcześniej niż w marcu 1665 i nie później niż w październiku tego samego roku⁶⁶. Po odbyciu nakazanej przez cara kary, pobycie w klasztorze, Woin A. Ordin-Naszczokin został przywrócony do łask w lutym 1667 roku⁶⁷. Itinerarium Kotoszychina od czasu jego ucieczki ze służby carskiej w końcu 1664 roku do przybycia

1

Posłowie wyruszyli z Moskwy nie wcześniej niż w połowie października 1662 roku, na Litwie znaleźli się w styczniu 1663 roku, gdzie pewne kłopoty czynili im przedstawiciele skonfederowanego wojska litewskiego. A. Rachuba, Konfederacja Kmici-cowska i Związek Braterski Wojska Litewskiego w latach 1660-1663, Warszawa 1989, s. 247, 288, 292; Historia dyplomacji polskiej, t. II: 1572-1795, red. Z. Wójcik, Warszawa 1982, s. 218-219.

2

*° Z. Wójcik, Traktat andruszowski 1667 i jego geneza, Warszawa 1959, s. 91-93, 110-112,120; Historia dyplomacji polskiej, t. II: 1572-1795, s. 221-222; Z. Wójcik, Jan Kazimierz

3

Waza, Wrocław-Warszawa-Kraków 1997, s. 156; E. Janas, Konfederacja wojska koronnego w latach 1661-1663. Dzieje i ideologia, Lublin 1998. <= ^    —

4

   B. H. <I>Jiopa, O no6eee Boima Hanjomua, s. 5-6; E. W. KoGśapeBa, flunAOMamuue-ckcui 6opb6a Poccuu 3a 8uxob k EaAmuucKOMy Mopio 8 1655-1661 zodax, s. 212 i nn.

5

   B. H. Onopa, O no6eze Boum HaufOKUHa, s. 6.

6

^w Tamże, s. 14-15.

7

Tamże, s. 15-16; Z. Wójcik, Traktat andruszowski 1667 i jego geneza, s. 212.