DSCF0076

62 Autor i dzieło

mu obszerny komentarz. Autorem przekładu i komentarza jest Benjamin UrofP²⁸. Na podstawie posiadanej wiedzy możemy powiedzieć, że na języki inne, niż wyżej wymienione, tekst dzieła nie był w całości przekładany¹²⁹. Istnieją natomiast liczne przekłady drobnych fragmentów tekstu rozsiane w wielojęzycznych publikacjach, których autorzy cytowali i analizowali dzieło Kotoszychina.

Były poddiaczy Poselskiego Prikazu pracował nad swoim dziełem w czasie pobytu w Szwecji w latach 1666-1667. Przedmiotem sporu jest początek pracy nad tekstem i ustalenie, czy Kotoszychin podjął samodzielnie inicjatywę jego napisania, czy też pracował na zamówienie kanclerza Królestwa Szwecji, Magnusa Gabriela de la Gardie. O. Barck-husen w Vita Sitlitski (1682) pisze, że „pierwsza myśl i chęć opisania żyda, obyczajów, praw, rządów i w ogóle obecnego stanu swojej ojczyzny przyszła mu do głowy, kiedy w czasie swojej ucieczki z Rosji odwiedzał różne kraje i miasta, gdzie miał we zwyczaju zauważać różnice w kulturze politycznej [Politiens Cultur - w szwedzkim oryginale - H. Ł] między nimi a jego krajem ojczystym, przede wszystkim z tym krajem, w którym pozostał na zawsze [Szwecją - H. Ł]. Po drugie ważną przyczyną skłaniającą do kontynuowania rozpoczętej już pracy była zachęta kanclerza Królestwa, szlachetnie urodzonego hrabiego Magnusa Gabriela de la Gardie, który poznawszy inteligencję Sielickiego i jego szczególne doświadczenie w sprawach politycznych (wyróżniał się inteligencją wśród sobie podobnych i ziomków - «fuit profecto Solers animo, atque etiam ingeniossimus inter suos Coaeąuales et conterra-neos»)"¹³⁰ - dał mu środki i możliwość skończenia rozpoczętej pracy w tej formie, w jakiej ona teraz jest. Przy pisaniu tego dzieła posługiwał się Sobomym Ulożenijem^m. Drugim świadectwem dotyczącym podjęcia przez Kotoszychina zadania pisarskiego jest jego list skierowany do kanclerza, hrabiego Magnusa Gabriela de la Gardie¹³², w którym pisze między innymi o swojej pracy nad tekstem¹³³. Wspomina o pracy

¹²³ Benjamin Uroff [transl. and commentary], Grigorii K. Kotoshikhin, On Russia in the Reign of Alezis Mikhailooich, Columbia University 1970 (Ph. D. Dissertation), Li-brary of Columbia University, New York.

¹²⁹    Histoire des Slanes Orientaux des origines d 1689. Bibliographie des sources traduites en langues occidentales, par A. Berelowitch, M. Cazacu, P. Gonneau, sous la dir. de V. Vodoff, Paris 1998, s. 106.

¹³⁰    H. KopicyHOB, H. Kajianos, TlpeducAoBue ko SmopoMy u3danuio (1859), s. XX.

¹³¹    Tamże.

¹³²    O zainteresowaniach M. G. de la Gardie i zbieraniu przez niego informacji politycznych zob.: A. Losman, The European Communication NetWork of Carl Gustaf Wran-gel and Magnus Gabriel de la Gardie, w: Europę and Scandinaoia: Aspects of the Process of lntegration in the 17th Century, ed. G. Rystad, Lund 1983, s. 199-206.

¹³³    A. E. Pennington, An unpublished letter by Grigory Kotoshikhin, s. 113-124.

opisania całego państwa moskiewskiego, której się podjął, i wymienia pierwszych dwadzieścia rozdziałów. Tytuły pierwszych siedmiu zgadzają się z tytułami rozdziałów, które znamy z zachowanego tekstu. List jest datowany w przybliżeniu na maj 1666 rok. Kotoszychin przypłynął do Sztokholmu 5 lutego 1666 roku. Jeżeli nawet zaczął pracę nad tekstem dopiero w Szwecji, miał wystarczająco dużo czasu, aby przygotować pierwszy konspekt (ten, który jest opisany w liście do Magnusa Gabriela de la Gardie).

Jak już poprzednio wspominaliśmy, A. I. Markiewicz nie wierzył w samodzielność i czysto poznawczy charakter inicjatywy Kotoszychina. Uważał, że jego dzieło powstało na zamówienie Szwedów. Sądził także, że negatywne cechy charakteru byłego poddiaczego dały znać o sobie nie tylko w podjęciu się na zamówienie pracy nad opisem państwa moskiewskiego, ale także w negatywnym, wrogim nastawieniu pisarza do opisywanej rzeczywistości. Ten ostatni sąd ma znaczenie dla interpretacji tekstu Kotoszychina. Jak każdy sąd o intencjach autorskich jest trudny do potwierdzenia i trudny do zaprzeczenia. Trudno jest też wydać osąd generalny, w jaki sposób emocjonalne (zarówno pozytywne, jak i negatywne) nastawienie autora wpływa na całość jego wypowiedzi. Od stwierdzenia najogólniejszego i odwołującego się do potocznej intuicji (że nastawienie takie wpływa na tekst utworu) do szczegółowych ustaleń dotyczących tego wpływu - droga jest daleka. W naszym wypadku rozstrzygnięcie tych kwestii pozostawiamy do rozważań szczegółowych. Natomiast w tym miejscu chcemy podjąć, istotną dla późniejszych zabiegów interpretacyjnych, dyskusję nad dwoma zagadnieniami: (1) Czy początek pracy nad tekstem wynikał z własnej woli Kotoszychina, czy też jest związany z zamówieniem kanclerza Królestwa Szwecji? (2) W jaki sposób na wartość źródłową przekazu wpływa odpowiedź na pierwsze pytanie? Otóż wydaje się, że odpowiedź na pytanie pierwsze, w świetle dostępnych źródeł, powinna być zgodna ze świadectwami Barckhusena i Kotoszychina. To znaczy, że pierwszy pomysł pisania pracy o Carstwie Moskiewskim zrodził się w głowie Kotoszychina w czasie wędrówki po Europie Środkowej. Po przyjeździe do Szwecji rozpoczął nad nim pracę i kontynuował ją uzyskawszy akceptację i wsparcie finansowe ze strony kanclerza de la Gardie. Nasz bohater szukał sposobów wykazania swojej przydatności, aby zyskać środki do życia. W liście do Jana Kazimierza zalecał swoje usługi jako specjalista od produkcji uzbrojenia, dyplomata i doradca wojskowy (przed marcem 1665). W listach do króla Szwecji i do Rady królestwa prosił o przyjęcie na służbę (list do króla) i zalecał swoje kompetencje jako nauczyciela języka rosyjskiego (w liście do rady). Nie wymienił swojej pracy ani nawet intencji jej napisania, gdyż - jak sądzimy - zamysł ten mógł w nim jeszcze niedojrzeć. Jednak konieczność