DSCF0063

36 Autor i dzieło

carskiej. Kotoszychin pisał, że znalazł się wobec propozycji księcia Jurija Dołgorukiego w trudnym położeniu. Z jednej strony żałował, że nie wrócił do Moskwy razem z księciem Czerkasskim, z drugiej, jak sam pisze, „jeszcze bardziej żałowałem braku pomyślności w mojej służbie dla cara, w której za wierność i wysiłki zostałem nagrodzony, obok niezasłużonego oskarżenia mego ojca, utratą domu i całego mojego majątku"³⁴. Te rozmyślania miały go doprowadzić do decyzji ucieczki ze służby carskiej, ponieważ po powrocie do obozu czekałaby na niego zemsta księcia Dołgorukiego za niewypełnienie jego żądań. Postanowił więc uciec: „postanowiłem opuścić moją ojczyznę, gdzie nie pozostała mi żadna nadzieja"³⁵. Dokładna data ucieczki Grigorija ze służby nie jest znana. Prawdopodobnie nastąpiła ona nie później niż jesienią 1664 roku, najprawdopodobniej przed 1 września 1664³⁶.

W księdze rozchodów i przychodów Poselskiego Prikazu za rok 1665 zapisano, że „w minionym, w 172 [1664] roku Griszka popełnił przestępstwo, zdradził, uciekł do Polski. A był on przy wojsku bojarów i wojewodów księcia Jakowa Kudenetowicza Czerkasskiego z towarzyszami"³⁷. A. I. Markiewicz wątpi w prawdomówność Kotoszychina co do motywów ucieczki ze służby carskiej. Sądzi raczej, że kierowała nim obawa, że jego współpraca z Ebersem może wyjść na jaw i w związku z tym zbiegł³⁸. W nieopublikowanej wersji życia Kotoszychina napisanej przez O. Barckhusena jako motyw ucieczki został przedstawiony strach przed prześladowaniem ze strony dumnego diaka, który oskarżył ojca Kotoszychina o kradzież pieniędzy z kasy klasztoru, jednak nazwisko Prokopija Jelizarowa nie zostało wymienione³⁹. Prawdopodobnie motywów działania Kotoszychina nie uda się poznać nigdy. Niemniej jednak dostępny materiał źródłowy pozwala na zbudowanie kilku hipotetycznych rozwiązań wyjaśniających wydarzenia związane z tą ucieczką. Aby to zrobić, należy w mniejszym stopniu odwoływać się do domniemanej (lub też rzeczywistej) nieuczciwości Kotoszychina, tak jak uczynił to w swojej pracy Markiewicz, a w większym stopniu przeanalizować jeszcze raz dostępny materiał źródłowy oraz szerzej opisać kontekst polityczny i stosunki między Rzeczpospolitą, Szwecją

³⁴    Tamie, s. XVIII-XIX.

³⁵    Tamże.

³⁶    W Rosji w XVII wieku za początek nowego roku uznawano 1 września. Dlatego też zapiska o ucieczce G. Kotoszychina z księgi z 1665 roku, w której zanotowano, że uciekł w poprzednim, wskazuje, że musiało to nastąpić przed 1 września 1664.

³⁷    H. KopKyHoa, H. KanaMOB, IlpeducAoBue ko BmopoMy u3damito (1859), s. XXIII

^M A, W. MapseBviM, rpusopuu KapnoBun KomoiuuxuH u eto conunenue o MockoS' ckom eocydapcmBc 6 no/ioBunt XVII 6., s. 19-20.

^M Biblioteka Uniwersytecka w Uppsali, Rekonic    _

i Rosją w czasie, kiedy ta ucieczka nastąpiła. Na nową interpretację wydarzeń związanych z ucieczką Kotoszychina pozwalają dane dotyczące innego uciekiniera z Rosji, Woina Afanasjewicza Ordina-Naszczokina, syna A. Ł. Ordina-Naszczokina, głównego architekta rosyjskiej polityki zagranicznej w omawianym czasie, które opublikowali Olena E. Kosze-lewa i Borys N. Fłoria¹.

W świetle dotychczasowych ustaleń nie budzi wątpliwości data ucieczki G. Kotoszychina. Musiało to nastąpić przed 1 września 1664 roku, jak o tym była już mowa. Sam Kotoszychin swój pobyt w Rzeczpospolitej wyjaśniał trzykrotnie przedstawicielom Królestwa Szwecji. Za pierwszym razem uczynił to w liście z prośbą o pomoc i przyjęcie na służbę szwedzką, adresowanym do gubernatora Ingermanlandii Jakuba Taube, a napisanym na początku października 1665 roku. Oryginał listu nie zachował się, ale jego treść znamy z relacji Taubego w liście do króla Szwecji². Kotoszychin pisał w nim, że znalazł się w Rzeczpospolitej, ponieważ trafił do niewoli. W liście, który powstał prawdopodobnie między końcem października 1665 a przed 9 stycznia 1666 roku i był skierowany także do władz Szwecji, Kotoszychin napisał tylko tyle, że po ucieczce ze służby moskiewskiej znalazł się w Polsce³. W petycji skierowanej do króla Szwecji Karola XI, z marca 1666 roku, Kotoszychin nie mówi już o tym, że dostał się do polskiej niewoli. Prosząc o przyjęcie na służbę, odwołuje się do swojej współpracy z Ebersem, która sprawiła, że nie zechciał pozostać na służbie w Polsce: „[...Jtakże z powodu namowy komisarza Adolfa Ebersa, dlatego w Polsce służyć nie zechciałem [...]"⁴. Istnieje wreszcie czwarta relacja napisana przez samego Kotoszychina, a dotycząca jego pobytu w Rzeczpospolitej. Jej

1

   O. E. KonieneBa, Ho6ez Bouua, „Kaayc: MHAWBWflyajibHoe w yHMKanbHoe b wcto-pww" 1996, Bbin. 1, s. 58-80; E. H. Onopa, O noSeze Bouua HaiąoKum, „Kwartalnik Historyczny" 113 (2006), nr 1, s. 5-18.

2

   A. M. MapKeBMH, rpuzopuii KapnoBun Komouiuxuu u ezo conuueuue o MockoB-ckom zocydapcmBe 6 noAoBuue XVII 8., s. 28-37; H. E. Hjarne, En rysk emigrant i Soerige for tvd hundra dr sedan, „Historisk Tidskrift" (Stockholm) 1881, t. I, s. 56-57.

3

   List ten przytacza w przekładzie na szwedzki O. Barckhusen w biografii G. Kotoszychina: H. KopicyHOB, H. Ka/ianoB, TlpeducAoBue ko BmopoMy uzdaumo (1859), | XIX .

4

   Oryginał tego listu zaginął. List ten oraz drugi, także z marca 1666 roku, skierowany do Rady królestwa, posiadał Gottlund, lektor języka fińskiego na Uniwersytecie imperatora Aleksandra w Helsinkach. Po raz pierwszy opublikował ten dokument A. F. Byczków: JJBa uo6bix MamepuaAa óah 6uozpa<puu Komouiuruua, coo6meHM A. O; Ebihkobmm, ApxwB wcTopwHecKwx w npaKTWHecKwx CBeneHWM, OTHOCHiomnxcs AO Poccmm, kh. 1, ota. 5, CaHKT-FIeTepOypr 1860, s. 3-4; następnie H. K. TpoT, HoBue cBedeuua o Komouiuxuue no uiSedcKUM ucmommmM, s. 12-13 i A. M. MapKeBwn, rpuzopuii KapnoBun Komoiuuxuu u ezo conuneuue o MockoBckom zocydapcmBe B noAoBuue XVII 8., s. 37-39. Cytuję za przedrukiem A. E. Pennington: Grigorij KotoSixin, O Rossii v carstoo-