7648594643

Kant a filozofia idealizmu niemieckiego 59

U podstaw wszelkiej odmienności filozofii idealizmu niemieckiego od filozofii Kanta legła też koncepcja podmiotu. Uwzględniając ten fakt, niezwykle trafnie zauważa Richard Kroner, że „dla Fichtego jednak problem uzyskuje całkowicie inny kształt. Poznanie nie jest już dla niego więcej poznaniem jedynie przedmiotu, lecz także poznaniem siebie samego — ujmującej wiedzy: jako takie, poznanie staje się teorią wiedzy, wiedzą o wiedzy”¹⁵. Istotne w kwestii odmienności Fichtego od Kanta są dwa elementy, a mianowicie fakt, że Kant ujmuje istotę podmiotu jako refleksję, oraz to, że idealizm transcendentalny od początku rozumiano jako tak zwany idealizm formalny. Skoro istotę podmiotu stanowi refleksja, to dowód na istnienie świata jest dla Kanta absurdalny, gdyż samoświadomość może się ujawnić tylko pod wpływem uprzedniej świadomości przedmiotu, który należy już do świata, i dlatego poznanie jest wedle Kanta ufundowane ostatecznie na transcendentalnej apercepcji (to znaczy samowiedzy). Natomiast jako zwolennik idealizmu formalnego, głosił Fichte, że przedmioty świata zewnętrznego i prawa natury można wyprowadzić z Ja tylko w sposób formalny i ogólny, natomiast materia i jej określenia muszą być dane przez zewnętrzne pobudzenie. Z idealizmu formalnego wynika istnienie dwóch władz poznawczych: zmysłowości i myślenia (intelekt i rozum). W odróżnieniu od Kanta idealiści zakładali, że jest możliwa zarówno formalna, jak i materialna dedukcja świata z Ja. Założenie to wynikało z przekonania, że świat zewnętrzny jest produktem ducha absolutnego — kiedy zaś okazało się, że nie można do końca tego wyjaśnić, wtedy wprowadzono pojęcie „nieświadoma aktywność”¹⁶. Otóż Ja idealiści rozumieją niejako „Ja empiryczne”, lecz jako szczególny rodzaj podmiotu absolutnego. Tutaj też, w krótkiej charakterystyce podmiotu transcendentalnego w ujęciu idealistów niemieckich, ujawniają się wszystkie trudności, na jakie natrafia później filozofia transcendentalna Edmunda Husserla. Dla idealistów „Ja absolutne, czyli Ja transcendentalne, to świadomość »czysta« — zawierająca powszechne ważne treści intelektualne, jakby ogólna podstawa, dzięki której mogą się

N. Hartmann: Myśl filozoficzna i jej histońa. Systematyczna autoprezentacja. Tłum. J. Garewicz. Toruń 1994, s. 15.

¹⁵    „Fur Fichte aber gewinnt das Problem ein anderes Aussehen. Das Erkennen ist fur ihn nicht mehr nur Erkennen des Gegenstandes, sondem seiner selbst, — sich erfas-sendes Wissen: ais solches wird es zur Wissenschaftslehre, zum Wissen des Wis-sens". R. Kroner: Von Kant bis Hegel. Bd. 1. Tubingen 1961, s. 384.

¹⁶    Krystyna Krzemieniowa, tłumaczka Schellinga, mówi w tym miejscu o „aktywności bezwiednej”, co z pewnością oddaje sens, chociaż gubi się wówczas zaprzeczenie aspektu świadomościowego. Zob. F.W.J. S c h e 11 i n g: System idealizmu transcendentalnego. Tłum. K. Krzemieniowa. Warszawa 1979, s. 22.