7648594650

66 Filozofia Kanta i jej recepcja w osiemnastym i dziewiętnastym wieku

gla, a który sam Fichte zaprezentował w tekście Podstawy całkowitej Teońi Wiedzy z lat 1794—1795⁴⁰. Metoda dialektyczna sprowadza się wówczas do przekonania, że trzeba ująć przedmiot jako realny (A jest A), po czym go odróżnić i przeciwstawić (A nie jest nie-A), by wreszcie ograniczyć A i nie-A w pojęciu nadrzędnym. Zasady te przedstawił Fichte w pierwszej części wspomnianego tekstu (§§ 1—3)⁴¹, aby następnie przejść do interesujących go analiz, gdyż właśnie w oparciu się na zasadzie tożsamości, zasadzie przeciwstawiania i zasadzie racji upatrywał możliwości wyprowadzenia swej filozofii.

Filozofia Fichtego wyrasta — jak już wspomniano — ze sporu, co jest podstawą systemu Kanta, i właśnie w wyniku tej polemiki rodzi się przekonanie o dwojakim określaniu Ja. Fichte stwierdza: „Zarówno Ja, jak i nie-Ja są ustanowione — przez Ja i w Ja—jako nawzajem przez siebie ograniczalne, tj. takie, że realność jednego z nich znosi realność pozostałego, i odwrotnie [.. .]”⁴². Z tego sformułowania wyprowadza on pierwszą zasadę, która stanowi podstawę wiedzy teoretycznej i brzmi: „Ja ustanawia siebie samo jako określane przez nie-Ja”⁴³. Tu jednak ujawnia się trudność dotycząca sprecyzowania tego określenia, skoro nie może mieć takiego przebiegu, jak w ujęciu Reinholda. Świadomość bowiem jest wedle Fichtego aktywna, natomiast w przekonaniu Reinholda świadomość zachowuje się receptywnie wobec samoistnego bytu rzeczy. Istota sporu tkwi w tym, że Fichte odrzuca pojęcie rzeczy samej w sobie, w przekonaniu że receptywność znosi aktywność podmiotu i tym samym zniesiona zostaje pozycja idealistyczna. Zdaniem Fichtego, nie-Ja musi być przedstawione jako realna podstawa (jako to, co porusza umysł), a zatem przedmiot nie musi być rzeczą samą w sobie, lecz tylko koniecznymi przedstawieniem Ja; samo Ja musi stworzyć przedstawienie niezależnego od siebie nie-Ja. W tym miejscu — jak słusznie wskazuje Marek J. Siemek — Fichte odwołuje się do „wyobraźni wytwórczej” (produktwe Einbildungskrajt) jako źródłowej, najgłębszej władzy transcendentalnej ludzkiego rozumu i ducha⁴⁴. Wyobraźnia wytwórcza jest zdolnością tworzenia przedstawień —jednakże przedmiot oznacza przedstawienie bytu niezależnego od Ja; zatem wyobraźnia wytwórcza (jako tworzenie przedmiotów) możliwa jest

⁴⁰    Zob. J.G. Fichte: Podstawy całkowitej Teońi Wiedzy. Tłum. M.J. Siemek. W: J.G. Fichte: Teońa Wiedzy. Wybór pism. , s. 75—463.

⁴¹    Zob. ibidem, s. 83—124.

⁴²    Ibidem, s. 127.

⁴³    Ibidem, s. 129.

⁴⁴    Zob. M.J. Siemek: Teońa Wiedzy jako system filozofii transcendentalnej. W: J.G. Fichte: Teońa Wiedzy. Wybór pism..., s. XLVI. Por. N. Hartmann: Die Philo-sophie des deutschen Idealismus..., s. 58.