7648594655

70 Filozofia Kanta i jej recepcja w osiemnastym i dziewiętnastym wieku

motniony. Nie podniósł się żaden głos w jego obronie. Ludzie bliscy mu milczeli, poprzestając w najlepszym wypadku na oświetleniu sporu od strony teologicznej. Kant opublikował oświadczenie stwierdzające, że Fichteańska teoria wiedzy nie ma nic wspólnego z jego filozofią. Było to świadectwem nieznajomości filozofii Fichtego, ale w sytuacji nagonki na niego był to wyraz tchórzostwa*⁵³. Mocne słowa Kudero-wicza nie wystarczą, by obronić Fichtego, tym bardziej że z perspektywy samego Kanta teoria wiedzy rzeczywiście niewiele miała wspólnego z jego krytyczną filozofią. I to prawdopodobnie było jedynym powodem, dla którego Kant zachował się tak, a nie inaczej. Co ciekawe, teza ta stoi w całkowitej sprzeczności z pomocą, jakiej udzielił Kant Fichte-mu w opublikowaniu pierwszej jego książki, a mianowicie dzieła Próba krytyki wszelkiego Objawienia (Versuch einer Kritik aller Offenbarung). Oskarżenie o ateizm przyczyniło się do powstania późniejszych, berlińskich wersji teorii wiedzy. W kontekście sporu o ateizm Emil Łask podkreśla, że spór o ateizm „był właśnie czystym sporem o kategorie, sporem o kategorie konstytutywne dla tego, co nadzmysłowe*⁵⁴. Co więcej, w jego przekonaniu Fichte okazał się ortodoksyjnym kantystą, gdyż przeczył istnieniu kategorii konstytutywnych dla sfery nadzmysłowej. Można jednak przyjąć, że oskarżenie o ateizm było o tyle uzasadnione, że jenajska teoria wiedzy z 1794 roku mówiła tylko o Ja absolutnym. Wprawdzie w Ja absolutnym można było widzieć Kantowski „podmiot w ogóle”, ale nie wystarczało to bynajmniej do określenia idei Boga. Dlatego też później nastąpiło przekształcenie teorii wiedzy i nadanie jej charakteru filozofii religii. Przekształcenie to znalazło wyraz najpierw w Powołaniu człowieka (1800)^ss, a później — w berlińskich projektach teorii wiedzy (z 1801 roku oraz 1804 roku). Fichte modyfikował teorię wiedzy aż do śmierci, ale późniejsze modyfikacje opierały się na projekcie z 1804 roku. Hartmann jednak twierdzi, że modyfikacje teorii wiedzy nie wiążą się tylko ze sporem o ateizm, ale dostrzega w nich zależność od Schellinga filozofii przyrody i jest przekonany, że właśnie krytyka teorii wiedzy z 1794 roku poczyniona przez Schellinga stanowiła jeden z czynników późniejszych przekształceń⁵⁶. Pierwsze ślady

⁵³    Z. Kuderowicz: Fichte..., s. 24.

⁵⁴    E. Łask: Die Logik der Philosophie und die Kategońenlehre. In: Idem: Gesammel-te Schńjłen. Hrsg. von E. Herrigel. Bd. 2. Tubingen 1923, s. 264.

⁵⁵    Fichte pisze tam: „Twoim powołaniem jest nie tylko wiedza, ale i działanie wedle twojej wiedzy — oto głos, który donośnie rozbrzmiewa w najgłębszym wnętrzu mojej duszy, gdy tylko choć na moment się skupię i skieruję uwagę na samego siebie”. J.G. Fichte: Powołanie człowieka. Tłum. A. Zieleńczyk. Oprać. I. Krońska. Wstęp T. Kroń-ski. Warszawa 1956, s. 112.

⁵⁶    Zob. N. Hartmann: Die Philosophie des deutschen Idealismus..., s. 69—70.