G I N E K O L O G I A P R A K T Y C Z N A

27

Celem artykułu jest omówienie psy-
chologicznych konsekwencji straty
dziecka w okresie okołoporodowym
ze szczególnym uwzględnieniem
sytuacji śmierci dziecka przed poro-
dem. Autorka omawia badania doty-
czące konsekwencji praktyk szpital-
nych dla dalszego funkcjonowania
zarówno matki, jak i całej rodziny.
Znaczna część matek doświadcza
depresji, zespołu stresu pourazowe-
go, podwyższonego poziomu lęku.
Badania i praktyka kliniczna wska-
zują, że zachowanie się personelu
medycznego w momencie hospitali-
zacji kobiety i porodu martwego
dziecka jest istotnie związane z jej
późniejszym funkcjonowaniem.
Takie zachowania, jak: wspierające
podejście personelu, umożliwienie
rodzicom ekspresji emocji związ

-

anych ze stratą, sposób przekazania
informacji o śmierci dziecka, umoż-
liwienie rodzicom pożegnania ze
zmarłym dzieckiem, możliwość za

-

decydowania o czasie spędzonym
z dzieckiem, wiążą się z mniejszym
natężeniem objawów depresji i lęku
u rodziców. Przegląd badań ilustro-
wany jest studium przypadku, które
pokazuje znaczenie zachowania per-
sonelu medycznego dla radzenia so -
bie kobiety z sytuacją straty dziecka.
Wnioski: Wyniki badań wskazują,
że takie zachowania lekarzy, jak
wiedza o procesach żałoby, goto-
wość do towarzyszenia kobiecie
w pierwszym etapie żałoby, którym
najczęściej jest stan szoku, prze ka-
zanie informacji o śmierci dziecka
w sposób zrozumiały i em patyczny –
upewnienie się, czy rodzice rozumie-
ją to, co mówi do nich lekarz, zadba-
nie o emocjonalne potrzeby pa

-

cjentki w trakcie przekazywania
in for macji o śmierci dziecka, wyka-
zywanie zrozumienia i współczucia
zamiast dawania rad, pocieszania
lub tłumienia ekspresji emocjonal-
nej u rodziców, pozostawienie rodzi-
com możliwości zadecydowania
o kontakcie ze zmarłym dzieckiem,
możliwość późniejszego kontaktu
pacjentki z lekarzem prowadzącym
w poradni przyszpitalnej, mogą
pomóc rodzicom w radzeniu sobie
z traumą utraty dziecka.

Słowa kluczowe: śmierć dziecka
w okresie okołoporodowym, zdro-

wie psychiczne, relacja matka –
dziecko, relacja matka – płód.

Utrata dziecka w okresie
okołoporodowym – dobre praktyki
szpitalne w opiece nad matką

Stillbirth – the review of literature concerning good
hospital standards in the care of a mother

Magdalena Chrzan-Dętkoś

Zakład Psychologii i Psychopatologii Rozwoju, Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański;
kierownik Zakładu: prof. zw. dr hab. Marta Bogdanowicz

Wstêp

Utrata dziecka w okresie okołopo-

rodowym jest jedną z najboleśniej-
szych strat i przeżyć, które może
dotknąć człowieka [1]. Szczególnie
trudną psychologicznie sytuacją jest
śmierć dziecka przed jego narodzina-
mi. Według badań prowadzonych na
populacji amerykańskiej zdarza się to
raz na 156 porodów, w Australii
i Anglii odsetek ten jest wyższy
i wynosi 1 na 200 porodów [2].
Śmierć dziecka w okresie okołoporo-
dowym może mieć długotrwałe kon-
sekwencje zarówno dla matki, jak
i całej rodziny. Po traumie związanej
z narodzinami martwego dziecka,
u 1/5 kobiet diagnozuje się chroniczną
depresję [3–5], 1/5 doświadcza obja-
wów stresu pourazowego w kolejnej
ciąży [5, 6]. Badania wskazują, że
wydarzenia i jakość opieki nad matką
po stracie mogą istotnie wpłynąć na
proces przeżywania żałoby i jej stan
psychiczny nawet w kilka lat po poro-
dzie [7, 8].

Celem pracy było omówienie

związku praktyk szpitalnych dotyczą-
cych opieki nad osieroconymi rodzi-
cami z późniejszym funkcjonowa-
niem psychologicznym rodziny.

W ciągu ostatnich lat diametralnie

zmieniły się standardy w opiece nad
osieroconymi rodzicami. Odchodzi
się od traktowania utraty dziecka jako
wydarzenia, które nie jest pełnopraw-
ną stratą. Jeszcze kilka lat temu dziec-
ko od razu po porodzie było zabierane
rodzicom, nie mieli oni możliwości
zobaczenia go czy pożegnania się
z nim [5, 8]. Personel medyczny tłu-

maczył te zachowania dobrem rodzi-
ców, żywiąc nadzieję, że niemożność
zobaczenia noworodka, pożegnania
się z nim uchroni rodziców przed
przeżywaniem żałoby i cierpienia.
Z punktu widzenia psychologicznego
możliwość przeżycia żałoby jest jed-
nak koniecznym elementem dla pro-
cesu psychicznego zdrowienia.
Według definicji Zeanaha [za 9] żało-
ba jest naturalnym procesem urucha-
mianym przez stratę. Ta skompliko-
wana, psychologiczna sekwencja
obejmuje wszystkie bolesne emocje
powiązane z utratą, włączając w to
smutek, złość, poczucie winy, wstyd,
lęk i opłakiwanie oraz towarzyszące
temu behawioralne reakcje: utrata
apetytu, reakcje szukania, płacz,
poznawcze, obrony przed zaakcepto-
waniem śmierci kochanej osoby.

Warto podkreślić, że więź matki

z dzieckiem tworzy się przed poro-
dem. W trzecim trymestrze ciąży
obraz dziecka u matki jest już na tyle
wykształcony i stabilny, że przewidu-
je funkcjonowanie emocjonalno-spo-
łeczne dziecka pod koniec pierwszego
roku życia [9, 10]. Dane te sugerują,
że mimo braku możliwości fizyczne-
go kontaktu, dla części rodziców,
dziecko nie funkcjonuje już jako
„płód”, nieznany noworodek, ale jest
określoną córką, synem, mającym
swoje miejsce w rodzinie. Dla prakty-
ki klinicznej lekarzy ginekologów-
-położników, pielęgniarek, położnych,
ale również psychologów ważne jest
zrozumienie, że personel medyczny
i rodzice mogą inaczej postrzegać
i rozumieć utratę dziecka przed poro-

G I N E K O L O G I A P R A K T Y C Z N A

28

The article aims to describe the
psychological situation of woman
who experienced stillbirth. Author
presents the results of researches
concerning the medical staff
behavior and it’s relation to moth-
er and family wellbeing. The
researches show that stillbirth
causes depression, posttraumatic
stress disorder, the elevated level of
fear. The aim of this paper was to
focus on the possibilities of the
caregivers’ support during moth-
er’s hospitalization. The clinical
role of the emotional support given
to the bereaved parents by the
medical staff has yet to be defined.
Findings presented in the article
show that caregivers should sup-
port parents especially in moments
of chaos and shock of the first
diagnosis of child’s death. The
parents needed assistance in both
facing and separating from the
baby. Support and understanding
of the process of bereavement and
grief: creating the possibility of
expressing the difficult emotions,
explanation of the stillbirth, orga-
nization of the hospital care: the
possibility to see the same doctor
again – these factor seem to be
crucial in the hospital care of
a mother. Findings indicate that
the hospital is under an obligation
to be aware of emotional needs of
parents and organize the care in
a way to support them. The review
of literature is completed by the
case study which shows how the
medical staff behavior can help the
bereaved mother.

Key words: stillbirth, mental
health, mother-child relations,
maternal-fetal relations.

dem. Badanie Kirkley-Best, Kellnera,
Ladue z 1985 r. [11] pokazało, że
ponad połowa z siedemdziesięciu zba-
danych ginekologów i lekarzy rezy-
dentów na oddziałach ginekologicz-
nych (średni wiek w badanej próbie
wynosił 40,5 roku) nie traktowała
wewnątrzmacicznej straty dziecka
jako wydarzenia związanego z doś

-

wiadczaniem żałoby i straty. Aż 80%
szwedzkich lekarzy nie wierzyło, by
ojcowie mogli przeżywać takie uczu-
cia. Badani lekarze ginekolodzy
postrzegali wewnątrzmaciczny zgon
dziecka bardziej w kategoriach po

-

ważnej sytuacji medycznej. Na 594
badanych szwedzkich ginekologów
większość dopowiedziała, że po
stwierdzeniu śmierci dziecka, natych-
miast przekazuje informacje o zgonie
dziecka matce, bez dopytania się, czy
jest sama, czy będzie ktoś ją mógł
z poradni lub szpitala odebrać.

Badania pokazują, że długotermi-

nowy stan emocjonalny u rodziców po
stracie, tempo i możliwość zdrowienia
wydają się istotnie związane z zacho-
waniem personelu medycznego. Jeśli
dla części badanych lekarzy sytuacja
utraty dziecka jest przede wszystkim
poważnym kryzysem i zagrożeniem
medycznym, możemy spróbować
odpowiedzieć na pytanie, czym jest
ona dla kobiety? Celem artykułu jest
przybliżenie odpowiedzi na to pyta-
nie.

Sytuacja utraty dziecka, oczekiwa-

nie na poród w szpitalu, narodziny
martwego dziecka to sytuacje silnie
urazowe, traumatyczne. W medycynie
trauma oznacza uszkodzenie tkanek.
Według Garland [12] w psychologii –
od czasów Zygmunta Freuda – „ter-
min ten używany jest w sensie meta-
forycznym, by wskazać, że umysł
człowieka również może zostać
uszkodzony, zraniony wydarzeniami”.
Wewnątrzmaciczna śmierć dziecka
jest wydarzeniem, które ma w sobie
taki właśnie urazowy potencjał.
W sytuacji doświadczania traumy
dochodzi do dezorganizacji zachowa-
nia: załamaniu ulegają wypracowane
sposoby radzenia sobie z życiem, wia-
ra w przewidywalność świata, dotych-
czasowa struktura psychiczna oraz ist-
niejąca organizacja obronna [12].
Bardzo bolesna jest również utrata
wiary w podstawową dobroć świata
i zaufanie do niego – ktoś bowiem
pozwolił, by wydarzyło się coś tak
strasznego, jak śmierć noworodka.
Psychiczne konsekwencje wydarzenia
traumatycznego nie są ani błahe, ani
łatwo przemijające. W związku z tym

ogromne znaczenie w takich sytua

-

cjach ma jakaś forma pomocy: zarów-
no wiedza o sytuacji emocjonalnej
osieroconych rodziców wśród perso-
nelu medycznego, jak i możliwość
konsultacji lub dłuższej pomocy psy-
chologicznej. Badania szwedzkiego
zespołu [3] pokazują mniejszy odse-
tek psychospołecznych komplikacji
u matek po stracie, które otrzymały
wsparcie od personelu medycznego,
w porównaniu z grupą kobiet, których
nie objęto taką opieką. Ważne jest
podkreślenie, że wsparcie oznacza
rozumienie procesów żałoby oraz
umożliwienie rodzicom ekspresji
doświadczanych uczuć. Z perspekty-
wy pracy psychologa na oddziale
ginekologiczno-położniczym autorka
może stwierdzić, że psycholog czę-
ściej wzywany jest do kobiet, które
płaczą, przeżywają doświadczaną
przez siebie stratę, niż do kobiet, któ-
re radzą sobie z sytuacją przez zaprze-
czanie jej. Oczywiście rodzice ci rów-
nież potrzebowali psychologicznego
wsparcia, jednak ich sposób radzenia
sobie: pozwolenie na opłakanie straty,
był bardziej korzystny niż osób, które
próbowały poradzić sobie z sytuacją
przez zaprzeczenie. Jak podkreśla
Garland [12], powrót do równowagi
po wydarzeniu traumatycznym jest
zdolnością do życia z tym, co się sta-
ło, a nie zdolnością do przejścia nad
tym do porządku dziennego.

Zarówno badania, jak i obserwacje

kliniczne próbują określić, jaki rodzaj
wsparcia jest najbardziej korzystny
i terapeutyczny dla przeżywających
stratę rodziców. Badanie Saflund,
Sjögren i Wredling [13] miało na celu
retrospektywne zidentyfikowanie
przez rodziców zachowań, które
w momencie straty dziecka było dla
nich wpierające i pomagające w adap-
tacji do nowej sytuacji. Uczestniczyli
w nim rodzice 31 dzieci, których dzie-
ci zmarły 4–6 lat temu. Metodą bada-
nia był prowadzony dwukrotnie
wywiad. W ocenie rodziców takie
zachowania, jak: udzielenie wsparcia
w momencie doświadczania chaosu
i szoku po śmierci dziecka, wsparcie
i pomoc w spotkaniu z dzieckiem
i żegnaniu się z nim, wsparcie w żało-
bie, wytłumaczenie śmierci dziecka
i wykazywanie zrozumienia dla żało-
by rodziców, były dla nich zachowa-
niami i wydarzeniami, które z ich
perspektywy były terapeutyczne i po -
mocne. Badania szwedzkiego zespołu
podkreślają obowiązek szpitala
w zadbaniu o potrzeby psychologicz-
ne rodziców i możliwość zaoferowa-

G I N E K O L O G I A P R A K T Y C Z N A

29

nia kontynuacji opieki medycznej
przez te same osoby. Autorzy podkre-
ślają również znaczenie udzielania
informacji o sytuacji rodziców i dziec-
ka w odpowiedni sposób i w odpo-
wiednim momencie. Najważniejszym
momentem związanym z najwięk-
szym stresem i stanem szoku –
według badanych rodziców – jest
informacja o śmierci dziecka. Jest to
moment, w którym rodzice potrzebują
wsparcia oraz informacji o tym, co ich
czeka. Gdy informacji jest jednak zbyt
dużo lub są one przekazywane w spo-
sób oceniony jako niewrażliwy, jest to
czynnikiem dodatkowo jatrogennym.
Wyniki pokazały również, że z per-
spektywy rodziców ważne jest poin-
formowanie bliskich o procesie żało-
by i o tym, co ułatwia jej przeżywanie.

W niektórych szpitalach wiele kon-

trowersji budzi sytuacja możliwości
kontaktu rodziców ze zmarłym dziec-
kiem. Badania szwedzkiego zespołu
[3] pokazują mniejszy odsetek psy-
chospołecznych komplikacji u matek
po stracie, które otrzymawszy wspar-
cie od personelu medycznego, zdecy-
dowały się pożegnać ze zmarłym
dzieckiem, w porównaniu z grupą
kobiet, które nie otrzymały takiego
wsparcia. Zajmujący się tą tematyką
badacze udowadniają również, że nie-
możność spędzenia z dzieckiem cza-
su, który rodzice uznają za wystarcza-
jąco długi, może być dla rodziców
dodatkowo obciążająca [13]. Saflund,
Sjögren i Wredling [13] przytaczają
w artykule wypowiedzi badanych
rodziców, którzy podkreślają znacze-
nie możliwości kontrolowania spę-
dzonego z nim czasu: „Byliśmy z nim
razem przez 7 godzin (matka). Ubrali-
śmy go, myślałem, że później żałowa-
libyśmy, gdybyśmy tego nie zrobili.
To nie było łatwe, ale potem czuliśmy
się lepiej (ojciec). Personel powie-
dział nam, by zawołać kogoś z nich,
gdy będziemy już gotowi pożegnać
się z dzieckiem. Powiedziałam, że
najprawdopodobniej nigdy nie
będziemy w stanie tego zrobić… Po
siedmiu godzinach jednak stwierdzili-
śmy, że być może nadszedł ten czas
(matka)”.

Wyniki badania zespołu Saflund,

Sjorgen i Wredling [13] zostały
potwierdzone przez zespół Surkan
[14] w 2008 r.: zbadano grupę 314
kobiet trzy lata od momentu śmierci
dziecka. Replikacja tych wyników jest
istotna, gdyż w badaniu zespołu
Saflund [13] uczestniczyli rodzice
31 dzieci. Okazało się, że 32% kobiet,
które nie były ze zmarłym dzieckiem

tak długo, jak tego chciały, wykazy-
wały symptomy depresji w porówna-
niu z 10% kobiet, które same mogły
zadecydować o czasie trwania kontak-
tu z dzieckiem [14]. Warto jednak
podkreślić, że wyniki dotyczące moż-
liwości kontaktu z dzieckiem nie są
jednoznaczne. Badanie zespołu
Hughes [5] prowadzone na populacji
kobiet brytyjskich (n = 65), które
zarówno widziały, jak i nie widziały
martwe dziecko, wskazują na odmien-
ne wyniki. Kobiety, które widziały
i mogły trzymać dziecko (n = 34),
doświadczyły więcej lęku i niepokoju
w kolejnej ciąży. Wśród kobiet, które
nie widziały dziecka (n = 17), obja-
wów depresji doświadczało 18%
kobiet, stresu pourazowego 6% –
w porównaniu z 21% kobiet doświad-
czających depresji i 14% objawów
zespołu stresu pourazowego (post-
traumatic stress disorder – PTSD)
w grupie kobiet, które widziały mar-
twe dziecko (n = 14). U kobiet, które
widziały i dotykały dziecka, odsetek
depresji i lęku był najwyższy – wyno-
sił odpowiednio 39 i 30%. Mała licz-
ba badanych osób utrudnia jednak
wyciągnięcie ogólnych wniosków.
Warto podkreślić, że badania te pro-
wadzone były w Anglii, gdzie kontakt
ze zmarłym dzieckiem jest procedurą
w opiece nad matką. Autorzy w inter-
pretacji wyników piszą o tym, że
potraktowanie kontaktu ze martwym
dzieckiem jako kolejnego kroku pro-
cedury służy bardziej potrzebom per-
sonelu medycznego niż pacjentce.
Wyniki badań wskazują, że kluczowe
jest indywidualne podejście do rodzi-
ców, stworzenie im możliwości do
podjęcia indywidualnej decyzji doty-
czącej kontaktu z dzieckiem, ale nie-
narzucanie jej. Badania Hughes suge-
rują jednak, że większość zbadanych
przez niego kobiet była w trakcie
porodu w stanie szoku, podejmowała
decyzję nie na podstawie własnych
potrzeb, odczuć, ale pod wpływem
sugestii lekarzy.

Wyniki przytoczonych badań ilu-

struje sytuacja kliniczna. Została ona
dobrana, by pokazać, jak poszczegól-
ne czynniki: zarówno rodzinne, jak
i związane z opieką szpitalną wpływa-
ją na sytuację pacjentki. Dane pacjent-
ki zostały zmienione, by zapobiec jej
identyfikacji.

Pani A.

„Śmierć dziecka stwierdzono, gdy

pani A. była w 38. tygodniu ciąży.
Kilka dni wcześniej była u lekarza,

który nie stwierdził niczego nie pokoją-
cego. Dwa dni po wizycie pa nią A. za -
niepokoił brak ruchów dziecka. Zgło-
siła się na KTG do pobliskiego
szpitala, gdzie lekarz stwierdził wew -
nątrzmaciczny zgon dziecka. Pa cjent-
ka urodziła syna po czte rech dniach
wywoływania porodu. Pani A. długo
nie chciała zgodzić się na poród fizjo-
logiczny, ale lekarz prowadzący ciążę,
do którego pani A. miała bardzo duże
zaufanie i który pracował również
w szpitalu, wytłumaczył jej zasadność
tego typu porodu. Pacjentka, gdy
przygotowywała się psychicznie do
porodu, początkowo nie chciała zoba-
czyć dziecka. Rozmawiała na ten
temat z położną, która podczas roz-
mowy z płaczącą pacjentką sama się
wzruszyła – co było dla pani A. szcze-
gólnie ważne – i powiedziała pani A.,
że matki, z którymi się spotkała
w swojej pracy, a które nie widziały
dziecka, mówiły, że potem bardzo
tego żałują. Pani A. podczas porodu
zdecydowała się zobaczyć dziecko.
Przytuliła synka, razem z mężem spę-
dzili z nim trochę czasu. Uderzyło ją
podobieństwo syna do męża”.

Warto podkreślić, że przywołując

ten właśnie moment, pani A. się
uśmiechnęła. Gdy zostało to skomen-
towane, pani A. powiedziała, że ulgą
było dla niej, że wszystko było
w porządku z dzieckiem, że nie miało
żadnej choroby czy wady, że być
może był to przypadek, a nie sytuacja
wynikająca z tego, że to ona mogła
podczas ciąży zrobić coś takiego, co
zaszkodziło dziecku.

W opisanej sytuacji ważnymi czyn-

nikami – z punktu widzenia pacjentki
– była możliwość wspólnego z mężem
zobaczenia dziecka oraz poczucie bar-
dzo dużego wsparcia, które otrzymała
od personelu. Pani A.

mówiła

z wdzięcznością i wzruszeniem o pro-
wadzącym poród lekarzu, który chwy-
cił ją za rękę i powiedział, że wszyscy
towarzyszą jej w bólu, prowadzącym
lekarzu, który wysłał jej wspierające-
go sms-a, położnych, które dzieliły się
z nią własnymi uczuciami. Z perspek-
tywy psychologicznej personel od

-

działu ginekologicznego był w stanie
towarzyszyć pacjentce w przygotowa-
niu jej do porodu, w trakcie porodu
i późniejszej opiece. Nie jest to jednak
oczywiste: kontakt z osobą przeżywa-
jącą traumę jest traumatyzujący dla
osób, które jej towarzyszą i konfrontu-
ją się z przeżywanymi przez nią uczu-
ciami. Czynnikami, które z punktu
widzenia pacjentki mogły być czynni-
kami negatywnie wpływającymi na

G I N E K O L O G I A P R A K T Y C Z N A

30

stan emocjonalny i zdrowienie pani A.,
był brak wiedzy o procesie ża

ło

by

wśród bliskich pacjentki. Blis

cy

pa ni A. sugerowali jej, by nie myślała
o dziecku, wyjechała, dążyli do zmia-
ny tematu, gdy zaczynała mówić
o swoich przeżyciach. By uchronić
panią A., nie zgodzili się na jej udział
w pogrzebie dziecka. Pani A. w kon-
sultacji, która miała miejsce miesiąc
później, podkreśliła: Ja też bym chcia-
ła nie myśleć, ale jak ja mam nie
myśleć, skoro bolą mnie piersi, skoro
wróciła mi laktacja, skoro jeszcze
jestem w połogu”. Pani A. podczas
konsultacji mówiła również o tym,
czego potrzebuje – z jednej strony
chciała nie musieć płakać, ale z drugiej
czuła, że nie ma takiej możliwości.

Proces zdrowienia jest bowiem

stopniową redukcją bolesnych sympto-
mów depresji i tego jak jednostki radzą
sobie z życiem po stracie. Oczekiwany
czas zdrowienia to ok. 6–12 miesięcy
[15]. Badania dotyczące urodzin mar-
twego dziecka wskazują, że czas zdro-
wienia może zająć około dwóch lat –
z indywidualnymi znacznymi różnica-
mi [4, 15]. Dane te są kluczowe dla
praktyki medycznej. Biorąc pod uwagę
wyniki badań, warto w informowaniu
pacjentek o medy

cznej gotowości do

kolejnej ciąży zalecić również wzięcie
pod uwa gę czasu i procesu psycholo-
gicznej ża łoby.

Wnioski

Podsumowując – wsparcie w kon-

takcie lekarz – rodzice można rozu-
mieć jako:
1. Zapewnienie rodzicom możliwości

ekspresji doświadczanych uczuć.

2. Rozumienie i towarzyszenie w pier-

w

szym etapie żałoby (najczęściej

jest to stan szoku).

3. Przekazanie informacji o śmierci

dziecka w sposób jasny i dla rodzi-
ców zrozumiały. Upewnienie się,
czy rodzice rozumieją to, co mówi
lekarz, oraz dopytanie, czy potrze-
bują dodatkowych informacji.

4. Zadbanie o emocjonalne potrzeby

pacjentki w trakcie przekazywania
informacji o śmierci dziecka (dopy-
tanie o jej stan po usłyszeniu infor-
macji, zapewnienie opieki – przez
zachęcenie do kontaktu z rodziną,
gdy pacjentka jest podczas wizyty
sama).

5. Wykazywanie zrozumienia i współ-

czucia – może być to cenniejsze niż
dawanie rad, pocieszanie.

6. Pozostawienie rodzicom możliwo-

ści zadecydowania o kontakcie ze

zmarłym dzieckiem: zarówno
odnośnie do możliwości kontaktu,
a w przypadku decyzji rodziców
o kontakcie z dzieckiem, zapewnie-
nie im odpowiedniego miejsca, jak
również możliwości zadecydowa-
nia o czasie trwania kontaktu.

7. Możliwość późniejszego kontaktu

pacjentki z lekarzem prowadzącym
w poradni przyszpitalnej.

8. Narodziny martwego dziecka są

również trudnym przeżyciem dla
personelu medycznego. Możliwość
omówienia tych sytuacji z psycho-
logiem może być ważnym czynni-
kiem chroniącym personel medycz-
ny zarówno przed wypaleniem
zawodowym, jak i przyczyniają-
cym się do pogłębienia własnych
umiejętności komunikacyjnych.

n

Piśmiennictwo

1. Sanders C. Jak przeżyć stratę dziecka.

GWP, Gdańsk 2001; 216.

2. Cacciatore J. Effects of suppor t groups

on post traumatic stress responses in
women experiencing stillbir th. Omega
(Westpor t) 2007; 55: 71.

3. Forrest GC, Standish E, Baum JD.

Suppor t after perinatal death: A study
of suppor t and counseling after
perinatal bereavement. BMJ 1982; 25:
1475.

4. Hughes PM, Tur ton P, Evans CDH.

Stillbir th as a risk factor for depression
and anxiety in the subsequent
pregnancy: Cohor t study. BMJ 1999;
318: 1721.

5. Hughes P, Tur ton P, Hopper E, Evans

CHD. Assessment of guidelines for
good practice in psychosocial care of
mothers after stillbir th: A cohor t study.
Lancet 2002; 360: 114.

6. Fox R, Pillai M, Por ter H, Gill G. The

management of late fetal death;
a guide to comprehensive care. Br J
Obstet Gynaecol 1997; 104: 4.

7. Radestad I, Steineck G, Nordin C,

Sjogren B, Psychological complications
after stillbir th -influence of memories
and immediate management: po

-

pulation based study. BMJ 1996; 312:
1505.

8. Hughes P, Tur ton G, McGauley A,

Fonagy P. Factors that predict infant
disorganization in mothers classified as
U in pregnancy. Attach Hum Dev
2006; 8: 113.

9. Benoit, D, Parker, KC, Zeanah, CH.

Mothers' representations of their
infants assessed prenatally: stability
and association with infants'
attachment classifications. J Child
Psychol Psychiatry 1997; 38: 307.

10. Crawford A, Benoit D. Caregivers’s

disrupted representations of the
unborn child predict later infant
caregiver disorganized attachment and
disrupted interactions. Infant Mental
Health Journal 2009; 30: 124.

11. Kirkley-Best E, Kellner KR, Ladue T.

Attitudes toward stillbirth and death
threat level in a sample of obstetricians.
Omega 1993; 15: 317.

12. Garland J. Czym jest trauma. Oficyna

Ingenium, Warszawa 2009.

13. Saflund K, Sjögren B, Wredling R. The

role of caregivers after a stillbir th:
Views and experiences of parents. Bir th
2004; 31: 132.

14. Surkan, PJ, Rädestad I, Cnattingius S,

Stineck G, Dickman PW. Events after
stillbir th in relation to maternal
depressive symptoms: A brief repor t.
BIRTH; 2008; 35: 153.

15. Janssen H, Cuisinier M, de Graauw KP,

Hoogduin KA. A prospective study of
risk factors predicting grief intensity
following pregnancy loss. Arch Gen
Psychiatr y 1997; 54: 56.

Adres do korespondencji
dr Magdalena Chrzan-Dętkoś
Zakład Psychologii
i Psychopatologii Rozwoju
Instytut Psychologii
Uniwersytet Gdański
ul. Pomorska 68
80-343 Gdańsk