Spistreści

Wprowadzeniedolistówśw.Pawła

.3

Paweł-Apostołnarodów

..3

PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła

.4

ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła

.5

LISTYPASTERSKIE

.6

WstępdoListudoTytusa(B.P.)

10

Okolicznościpowstania

.10

Treśćiteologia

.11

WstępdoListudoTytusa(P.K.)

12

Tt1

.13

Adres

.13

OprzełożonychKościołanaKrecie

.15

Przeciwsiejącymniepokój

18

Tt2

.20

Wskazaniadlaróżnychstanów

..20

Tt3

.25

Wskazaniaogólne

.25

RadydlaTytusa

.28

Epilog

.31

ListdoTytusa

BibliaTysiąclecia

WydanieV

zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej

WydawnictwoPallotinum

2006

Wprowadzeniedolistówśw.Pawła

Paweł-Apostołnarodów

PonawróceniuPawełcałesweżyciepoświęciłnagorliwąsłużbę

Chrystusowi,dlategobezprzesadymożnagonazwaćnajwiększymmisjonarzem
Kościoła:dlaChrystusazdołałprzemierzyćprawiepołowęterytoriówCesarstwa
Rzymskiego,leżącychnadMorzemŚródziemnym,pokonującpieszo
przynajmniej16000km.Trzebaprzytymprzyznać,żetowłaśniedziękijego
niezłomnejpostawieapostolskiejiumysłowiotwartemunakulturępogańską
zawdzięczamyfakt,żechrześcijaństwoswymzasięgiemobjęłoAzjęMniejsząi
Grecję.Pozałożeniuwspólnotywdanejmiejscowościzazwyczajprzezjakiś
czaspozostawałwniej,nauczająciumacniającwwierze.Jednakżenawetpojej
opuszczeniunieprzestawałtroszczyćsięojejżycieduchoweimoralne.Kiedy
wniektórychwspólnotachpojawiałysięwiększeproblemydogmatyczne,
moralnelubdyscyplinarne,wiernizwracalisiędoniegozprośbąopomoc,
traktującgotymsamymjakoswegonajwyższegoprzełożonegoijakoautorytet.
Pozostajączdala,Pawełprzesyłałwformierozbudowanychlistówswoje
napomnieniaiodpowiedzinapytania.Wjegodzielemisyjnymlistyteodegrały
zatemwielkąrolę,azawartewnichrozstrzygnięciawielukwestiidodzisiaj
stanowiąfundamentnauczaniaKościoła.

PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła

ListyPawłowesąodpowiedziąnakonkretneproblemypowstałewdanym

Kościele.Wwiększościniesąlistamiprywatnymi,leczpismamiurzędowymi,
przeznaczonymidopublicznegoodczytaniawdanejwspólnocie.Czasemnawet
samapostołpragnął,bywspólnotywymieniłymiędzysobąlistyizapoznałysię
ztreściąpouczeńskierowanychdoinnejwspólnoty(Kol4,16).ListyPawłowe
sąnajstarszymiznanyminamtekstamipierwotnegochrześcijaństwa(pierwszez
nich-ListydoTesaloniczan-powstałyjuż20latpoZmartwychwstaniu
Chrystusa).WielkiautorytetApostołaNarodówsprawił,żeposzczególne
wspólnotystarałysięsprowadzaćjegopismazinnychwspólnot,przepisywałyje
iprzechowywałyjakowykładwiaryimoralności.Mimotokilkajegolistów
zaginęło.WKol4,16PawełwspominaoUściedobraciwLaodycei,któregonie
znamy.W1Kor5,9powołujesięnajakiśwcześniejszylistdoKoryntian,który
niezachowałsię,a2Kor7,8sugeruje,żepoliścieznanymnamjakoPierwszy
ListdoKoryntiannapisałjeszczejeden.JużDrugiListśw.Piotrawspominao
zbiorzelistównaszegobrataPawła(2P3,15).Tzw.KanonMuratoriego
(powstałok.200r.)wymieniawszystkielistyPawła,wliczbie13,zaliczającje
dozbioruKsiągŚwiętych.WkanonietymniemajednakListudo
Hebrajczyków.Późniejszepapirusyikodeksymająwwiększości14listów,
wśródktórychfigurujetakżeListdoHebrajczyków.Poszczególnepismazostały
umieszczonewkanoniewedługichwielkości:odlistunajdłuższegodo
najkrótszego.

ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła

Listzeswejnaturyjestzawszeskierowanydokonkretnegoadresata,którym

możebyćnp.jednostka,grupa,wspólnotalubmieszkańcyjakiegośmiasta.
Różnisiętymodrozprawyfilozoficznejlubteologicznej,napisanejwformie
listu,którachoćpodajewewstępieadresata(najczęściejfikcyjnego),tojednak
zeswojegozałożeniajestdziełemliterackimprzeznaczonymdoszerszegogrona
czytelników(takicharaktermożemiećListdoEfezjaniListdoHebrajczyków).
Ówczesnelistymiałyściśleokreślonąstrukturę:1)nadawcaiadresatze
wstępnympozdrowieniem;2)treść;3)zakończenieipozdrowieniekońcowe.
Podającnadawcęiadresata,Pawełstosujeformęwschodnią,gdziepierwsze
zdaniejestw3osobie,natomiastdrugiezdaniew1osobie[np.Paweł...do
KościołaBożegowKoryncie...ŁaskawamipokójodBogaOjcanaszego(1Kor
1,1-3)].Zakończenielistuzawierałozazwyczajpozdrowienieikońcowe
życzenia,któreuPawłanieograniczająsiętylkodozdawkowego:
„Pozdrawiam!”,leczprzybierająrozbudowanąformęliturgiczną.

PodwzględemliterackimlistyapostołaPawłasąbardzozróżnicowane.Nie

służątylkoprzekazowiinformacjiiniesątylkoodpowiedziąnapytania
adresatów.Znajdująsięwnichczęścidoktrynalne,parenetyczne(zachęty,
napomnienia,przestrogiirady),wspomnienia,wyznaniaosobiste,apologie
(mowyobrończe),modlitwy,dziękczynienia,hymny,diatryby(ostrekrytyki),
wizjeapokaliptyczne,doksologie(krótkieformułykuchwaleBoga)iinne.
Zawartewnichbogactwogatunkówliterackichsprawia,żewcałejliteraturze
greckiejlistytestanowiąprawdziwyewenement.UżywanyprzezPawłajęzyk
możnaumiejscowićmiędzyliterackimjęzykiemgreckimastosowanymnaco
dzieńjęzykiemkoine.

PrzypisaniulistówPawełkorzystałzpomocysekretarza.WRz16,22

dowiadujemysię,żelisttenpoddyktandoPawłapisałTercjusz,Rzymianinz
Koryntu.PrzyzakończeniulistusamPawełdopisujejedyniekilkasłówalbo
tylkostawiaswójpodpis,któregozadaniembyłouwiarygodnieniepisma(1Kor
16,21;Ga6,11;Kol4,18;2Tes3,17).Ponieważlistybyłydyktowane,dajesięw
nichwyczućszczególnystylmówcy,któryczasempoprawiato,coprzedchwilą
niezbytdokładniepowiedział(1Kor1,16),albonagleurywazdaniewpołowiei
zaczynazupełnienowąmyśl(np.Rz5,12n;1Kor9,15).Pawełczęstoodwołuje
siędoST.NajczęściejnawiązujedoróżnychtekstówSTnazasadziealuzjilub
swobodnegokorzystaniaztekstówbiblijnych.Wszędzieposługujesię
Septuagintą(greckiprzekładST),leczbardzorzadkocytujecałefragmenty
dosłownie.Prawdopodobnieprzytaczatekstyzpamięci,zmieniającjeniekiedyi

dostosowującdowłasnejmyśli.Niekiedyteżspisujemodlitwy,pieśniihymny,
któreutworzylichrześcijanienaużytekliturgiczny(np.Flp2,6-11;Kol1,13-20).
Znamiennymtekstem,któryPawełprzejmujeztradycji,jestustanowienie
Eucharystii(1Kor11,23-25).

LISTYPASTERSKIE

Trzylisty–dwadoTymoteuszaijedendoTytusa–umieszczanetradycyjnie

wzbiorzelistówPawła,nazwanopasterskimi,cojestwpełniuzasadnione
treściątychpism.Stanowiąonebowiemzbiórpraktycznychwskazań
duszpasterskichdlaprzełożonychwspólnotzałożonychprzezPawła.

Problemintrodukcyjny,wspólnywszystkimtymlistom,dotyczyich

Pawłowegoautorstwa.

Źródłempierwszychwątpliwościbyłypewnewahaniawtradycji

rękopiśmienniczejtychlistów.ListówPasterskichbrakwKanonieMarcjona,
Tacjannieuznaje1Tm.NiemalistówpasterskichrównieżwPapirusie46,zdaje
sięichtakżenieznaćIgnacyAntiocheński,istniejąnadtopoważnewątpliwości,
czyznałjePolikarp.

Odrazujednakwartozauważyć,żeprawiewszystkieniewspomnianetu

świadectwapatrystyczneprzemawiajązaautentycznościąListówPasterskich.I
takjużokołor.185św.IreneuszcytujejakofragmentylistówPawłaliczne
wyjątkizlistówpasterskich.EuzebiuszzCezareiwspominaotym,żePaweł
pisałzRzymudoTymoteusza.KlemensAleksandryjskiodwołujesięokoło40
razydoListówPasterskichjakodopismPawłaiwyjaśnia,dlaczegopismowych
nieuznająherezjarchowieBazylidesiWalentynian.Tacjan,odrzuciwszy
niektórelistyPawła,wyraźnieprzypisujeApostołowijednakListdoTytusa.W
KanonieMuratoriegotrzyListyPasterskiefigurująwśródpismśw.Pawła.
Oprócztychświadectwniewątpliwychzdarzająsięwbardzowczesnej
starożytnościchrześcijańskiejtekstyposiadającecharakterdomyślnychcytatów
zListówPasterskich.

ZdaniemprzeciwnikówPawłowegoautorstwaListówPasterskich,językistyl

tychpism,sytuacjahistoryczna,jakąodtwarzają,polemikazheretykami,ustrój
hierarchicznywspólnotykościelnej,wreszcieichteologia,dostarczająwięcej
powodówdokwestionowaniategoautorstwaniżwahaniatradycjipatrystycznej.

ItakwListachPasterskichznajdujesięaż335słów,którepozatymilistamiw

żadnympiśmiePawłaniewystępują,a175spośródnichniespotykamywogóle
wcałymNT.Niektóre,powtarzającesiękilkakrotniewListachPasterskich
zwrotyiwyrażenia,pozatymuPawłanigdyniewystępują.Wtychlistach
znajdujesięteżwieletakichsłówlubnawetcałychzdań,któremająswe
paraleledopierowliteraturzechrześcijańskiejzIIw.Niektóreterminysą
używanewListachPasterskichwznaczeniuzupełnieinnymniżwpismach
niewątpliwiePawłowych.

Próbującwyjaśnićzjawiskotychrozbieżnościnależałobymożezwrócić

uwagęnafakt,żeListyPasterskiebyłyskierowane–jakżadenz
dotychczasowychlistówPawła–dojednostekiżezawierałybardzospecjalne,
równieżnowewstosunkudopozostałychlistówPawła,pouczenia.Nazmianę
stylu,anawetmożeijęzyka,wpłynąłzapewnefakt,żePawełpiszącListy
Pasterskiepatrzynawszystkoprzezpryzmatswejniedalekiejjużśmierci.
Niektórehapaxlegomenalistówpasterskich,np.płaszcz,żołądek,babka,są
podyktowaneodmiennąproblematyką,inne,jaknp.Zbawiciel,Bógwielki,
zostaływprowadzonezracjipolemicznych.Inne–stanowiąonedwietrzecie
wszystkichhapaxlegomenów–sązłożeniamiterminówczęstowystępującychw
pozostałychlistachPawła.Nienależywkońcuzapominać,żebogataosobowość
Apostołaniedasięuwięzićwraznazawszeustalonejformiewypowiedzi.
Procesjegoewolucjiwewnętrznejmógłznaleźćodbiciewpewnychzmianachw
słownictwieistylu.

PrzeciwnicyPawłowegoautorstwaListówPasterskichzwracająuwagęna

fakt,żeto,coczytamywowychpismachożyciuidziałalnościPawła,niedasię
zharmonizowaćzchronologiąjegożycia,znanegonamzDziejówApostolskich
lubzrelacjisamegoApostoła.

Trudnośćtęniektórzyegzegeciusiłująusunąćzapomocąprzypuszczenia,że

ListyPasterskieprzedstawiajątenokresżyciaPawła,którywykraczajużpoza
chronologiczneramyDziejówApostolskich.Wtymmiejscupowstajejednak
pytanie:CzypowykorzystaniuźródełtakichjakDziejeApostolskieiListy
Pawła,mamyjeszczejakieśdanedotyczącejegodalszychlatżyciai
działalności?

OtóżDziejeApostolskieniepodają,cosięstałozPawłempojegodwuletnim

względnieswobodnympobyciewwięzieniurzymskim.CoprawdawDz25,20i
26,32sąwzmiankiotym,żezarównowprzekonaniuFestusa,jakiAgryppy
Pawełniebyłwinnyzarzucanychmuzbrodni,aleztegoniewynikajeszcze,że
natychmiastzwolnionogozwięzieniaiżeprowadziłnadalswojąapostolską
działalność.DożadnychwnioskówdotyczącychdalszejdziałalnościPawłanie
upoważniarównieżbrakwzakończeniuDziejówwzmiankioewentualnym
skazaniugonaśmierć.Wartonatomiastzauważyć,żewedługDz20,25.38
Pawełwtymczasie(dor.58)byłprzekonany,żeniebędziejużmuwtedydana
możliwośćzwizytowaniazałożonychprzezniegoKościołówwGrecjiina
terenieAzjiMniejszej.TakwięcDziejeApostolskieaninieuzasadniają
twierdzenia,żepodwuletnimwięzieniuwRzymiePawełodzyskałwolność,ani
niesugerująmyśli,żeApostołzostałskazanynaśmierć.ZresztągdybyPaweł
wyszedłcałozwięzieniarzymskiego,zpewnościąurzeczywistniłbyswoje
zamiaryudaniasiędoHiszpanii(Rz15,24.28)izapewneistniałybyjakieś
przekazydotyczącejegodziałalnościapostolskiejwtymkraju.Wartoprzytym

zauważyć,żepóźniejszedokumenty–mamytunamyśliszczególnielisty
KlemensaRzymskiegoorazKanonMuratoriego–równieżnieprzekazują
żadnychdokładniejszychdanychcodopowiększeniasięterenudziałalności
Pawła.

TakwięcpróbausunięciarozbieżnościistniejącychmiędzyDziejami

ApostolskimiaListamiPasterskimiwsposobieprzedstawianiapewnych
wydarzeńzpóźniejszychlatżyciaPawła,niedajepożądanychwyników.
Trudność,itobardzoznaczna,nadalpozostaje.Należyjednakzauważyć,żez
milczeniaDziejówApostolskichcodoewentualnegoskazaniaPawłanaśmierć
możnawysnućpewnewnioski.Tomilczeniejestmożewyjątkowowymowne.
ŁukaszniepominąłbywswejrelacjifaktuśmierciPawła.Samsposób
traktowaniagowwięzieniurzymskimzdawałsięrokowaćpewnenadziejecodo
pomyślnegozakończeniasprawy:Apostołcieszysięwzględnąswobodą,jego
kontaktyzeświatemsąliczneipełneapostolskiejgorliwości.Słowa
wypowiedzianeprzezPawładostarszychwMilecieniesąproroctwemwsensie
ścisłyminienależyichinterpretowaćzbytrygorystycznie.Pawełnietylemoże
twierdzizcałąpewnością,żejużnigdyniezobaczywiernychnależącychdo
założonychprzezniegoKościołów,ileraczejdajewyrazobawom,żejużrychło
–cobyłozupełnienaturalneprzyjegotrybieżycia–rozstaniesięztym
światem.

Niezupełnieteżścisłejesttwierdzenie,żeaniwżadnymzpism

nowotestamentalnych,aniupisarzywczesnochrześcijańskichniezachowałysię
daneodziałalnościPawłapojegowyjściuzwięzieniarzymskiego.Taknp.
KlemensRzymski(5,5–7)mówiotym,żePawełdotarłażdozachodnich
krańcówEuropy.AluzjedopobytuPawławHiszpaniiznajdujemyrównieżwe
FragmencieMuratoriego(ww.38–39)orazwapokryficznychDziejachPiotra
(rozdz.1.3).

Uważasiędośćzgodnie,żebłędyzwalczanewListachPasterskichmająm.in.

charaktergnozy.Sądząteżniektórzyspośródegzegetów,żejesttognoza,której
istnieniewformiepewnegosystemuprzypadanaIIw.poChr.Cowięcej,
przypuszczasięniekiedy,żeListyPasterskiesąpismamiskierowanymiwprost
przeciwkoMarcjonowi.Wniosekstądnastępujący:listypasterskieniemogły
wyjśćspodpióraPawła,skorozwalczasięwnichbłędypowstałedopierowsto
latpośmierciApostoła.

Nietrudnozauważyć,żestwierdzeniejesttrochęsztuczne.Możnasiębowiem

zgodzić,żebłędyzwalczanewlistachpasterskichmającharaktergnozy,niema
jednakżadnychpodstaw,byutrzymywać,żejesttognozamarcjońska.Jedno
jedynewyrażenieprzypominającepewientematsystemuMarcjonanie
upoważniadosnuciatakdalekosięgającychwniosków.Wszystkiepozostałe

błędysąpochodzeniajudaistycznegoizwiększościąspośródnichuporałsię
PawełjużwLiściedoKolosan.Odwoływaniesięzatemdotychbłędówjako
argumentuprzeciwkoPawłowemuautorstwuListówPasterskichwrezultacienie
przekonuje.

Natomiastrzeczywistątrudnośćukazujeinnespostrzeżeniedotyczące

polemikiantyheretyckiejwListachPasterskich.Otowewszystkichniewątpliwie
Pawłowychlistachherezjesązwalczanezapomocąichkonfrontacjiznauką
Chrystusa.Obowiązujenienaruszalnazasada:wszystko,coniezgodneznauką
Chrystusa,należyodrzucić.WListachPasterskichnatomiastnawołujesięciągle
dowiernościdepozytowiwiary(por.1Tm4,1;6,20;2Tm1,14;2,2;Tt1,9).
Zjawiskategorodzajuniemożnawytłumaczyćprzypuszczeniem,żePawełtylko
ogólniewskazujenaniebezpieczeństwowprzeświadczeniu,żeTymoteuszi
Tytuswiedzą,jakjenależyzażegnać.Tegorodzajuprzestrogabyłabywogóle
zbyteczna.Trzebawięcuznać,żepowoływaniesięnapowierzonytrosceTytusa
iTymoteuszadepozytwiaryjestczymśniezwykłymwkontekściepolemicznych
wypowiedziPawła.

Mówiącostosunkachreligijno-społecznychwewnątrzwspólnotpoddanych

pieczyTymoteuszaiTytusa,przeciwnicyautorstwaPawłamająnauwadze
przedewszystkimustrójhierarchicznyówczesnychKościołów.ListyPasterskie
wymieniająobokbiskupówtakżestarszych(prezbiterów)idiakonów.Otóżtak
sprecyzowanestopniehierarchiczneistniaływKościeledopierowczasach
IgnacegozAntiochii.PrzetoniePaweł,leczktośżyjącywIIw.mógłpisaćListy
Pasterskie,odzwierciedlającesytuacjęwKościeleztejepoki.Należyjednak
zauważyć,żeposzczególnestopniehierarchiczneniesąwListachPasterskich
sprecyzowanetak,jaktoutrzymująautorzyzreferowanegoprzedchwilą,
negującegowniosku.Naprzykładw1Tm3,2–8jestmowanajpierwo
obowiązkachbiskupów,apotemnatychmiastprzechodzisiędodiakonów,bez
jednegosłówkapodadresemstarszych.WTt1,5–6znajdująsięnapomnienia
przeznaczonedlaprezbiterów,alejużwnastępnymwierszu,kontynuującym
pouczenia,tychsamychludzinazywasiębiskupami.

Wynikawięcztego,żewokresieListówPasterskichniemajeszcześladu

episkopatu,takiegojakwczasachOjcówApostolskich.Przełożonym
poszczególnychKościołówjestciąglejeszczesamApostoł,TymoteusziTytus
rządzązaśKościołamiwjegoimieniu.TakwięcListyPasterskieodtwarzają
sytuacjęhistorycznąprzypominającąbardziejdrugąpołowęIniżIIwieku.

PrzejdźmynakoniecdoteologiiListówPasterskich.
Całedziełozbawienia–twierdząprzeciwnicyautorstwaPawła–jestniekiedy

ujmowaneprzezautoraListówPasterskichwkategoriachzupełnieobcych
soteriologiiPawła.TylkowListachPasterskichjestmowa,żeukazałasię

dobroćimiłośćZbawiciela,naszegoBoga(Tt3,4),albo,żeukazałasięłaska
Boga,któraniesiezbawieniewszystkimludziomipouczanas,abyśmywyrzekłszy
siębezbożnościiżądzświatowychrozumnieisprawiedliwie,ipobożnieżyli(Tt
2,11–12).

TylkowListachPasterskichjestmowaooczekiwaniubłogosławionejnadziei

ioobjawieniusięchwaływielkiegoBogaiZbawicielanaszego,Jezusa
Chrystusa(Tt2,13).PozaListamiPasterskimiBógnigdzieniejestnazywany
jedyny,mającynieśmiertelność,zamieszkującyświatłośćniedostępną(1Tm
6,16),anibłogosławionyijedynyWładca(1Tm6,15).TylkowListach
PasterskichWcieleniesięSynaBożegojestnazwanepojawieniemsięnaszego
Zbawiciela(2Tm1,10),tylkowtychlistachChrystusjestnazwanytakdosadnie
pośrednikiemmiędzyBogiemaludźmi,człowiekiemChrystusem–Jezusem(1
Tm2,5).

ListysąpozbawionetypowychnietylkodlaPawła,lecztakżedlacałegoNT,

akcentóweschatologicznych:niemawnichwyczekiwanianaparuzję,niema
stwierdzeńwrodzaju:czasjestkrótkiitp.

Przyznaćnależy,żezewszystkichargumentówwysuwanychprzeciwko

autorstwuPawłowemuListówPasterskichzastrzeżenianaturyteologicznejsą
najważniejsze.Jednakżenowośćniektórychsformułowańniemusiświadczyć
tylkootym,żeautoremListówPasterskichjestktośinny,aniePaweł,wskazuje
natomiastnapewienproces,któregoautoremjestsamApostołiktórynazywa
sięprocesemhellenizacjichrześcijaństwa.Istotategoprocesusprowadzasiędo
przełożeniacałejEwangeliinahellenistycznekategoriemyśleniaidowyrażenia
tejEwangeliizapomocąterminologiirozpowszechnionejdziękipopularnej
filozofiigreckiej.

JeślistwierdzająctoopowiadamysięzaPawłowymautorstwemListów

Pasterskichtonieznaczy,iżpojęcieautorstwaograniczamydoosobyPawław
sensieprzypisywaniamunietylkoideiteologicznychtychlistów,lecztakże
sposobuwyrażaniamyśliisamegoprocesuichutrwalenianapiśmie.O
rzeczywistymPawłowymautorstwieListówPasterskichmożnabymówićnawet
wtedy,gdybysięprzyjęło,żePawełpoleciłkomuśzeswychbliskich
współpracownikówprzedstawić–kategoriamidostępnymidlaświata
hellenistycznego–teologięswoichistniejącychjużpism.Zdaniemniektórych
takiuczeń-sekretarzdziałałjeszczezażyciaPawłainiejakopodjegookiem,
natomiastwedługinnychlistnapisanyprzezPawłazostałpojegośmierci
przeredagowanyprzezjednegozuczniówApostoła.Sekretarzównależał–
rzekomo–dowspólnotyrzymskiejiwzredagowanymprzezsiebieliście
próbował–niejakowimieniuPawła–rozwiązywaćpewneproblemytego
Kościoła.Próbyuzyskaniawięcejdanychotymuczniu-sekretarzu,ewentualnym

redaktorzeListówPasterskich,jednidawnojużuznalizaprzedsięwzięcie
bezcelowe,natomiastinniusiłujązidentyfikowaćjegoosobę.Dlajednych
redaktoremtymbyłTychik,wedługinnychPolikarpzeSmyrnylub–jakktoś
próbowałdowieśćwpołowieobecnegowieku–Łukasz,któregoobecnośćprzy
bokuPawławchwilipowstawaniaListówPasterskichjestwyraźnie
wspomnianaw2Tm4,11.

WstępdoListudoTytusa(B.P.)

Okolicznościpowstania

AdresatemlistujestnawróconyzpogaństwaTytus(Ga2,1.3).Postaćtę

znamytylkozlistówPawła(2Kor2,13;7,6.13n;8,6.23;12,18;Ga2,1-3).Dzieje
ApostolskienicoTytusieniewspominają.Pawełnazywagoprawdziwym
dzieckiemwewspólnejwierze(Tt1,4),prawdopodobnieochrzciłwięcTytusa
osobiście.PawełzabrałgozesobązAntiochiinatzw.SobórJerozolimski(51
r.),apóźniej,jakowspółpracownika,wswojądrugąitrzeciąpodróżmisyjną
(lata47-51i52-56).Tytusokazałsięczłowiekiemgorliwym,rozsądnym,
hojnym,zdolnymdopoświęceń,anadewszystkowspaniałymorganizatorem.Po
uwolnieniuzrzymskiegowięzienia(61r.)PawełpozostawiłgonaKrecie,aby
uporządkowałresztęsprawiustanowiłwkażdymmieściekapłanów(Tt1,5).
WspólnotawiernychnaKrecieprzeżywaławówczastrudnechwile,ponieważ
pojawiłosięwielunieposłusznychiopowiadającychgłupstwa(Tt1,10)
fałszywychnauczycieli.ListmanacelupodnieśćTytusanaduchuorazumocnić
gowwalcezludźmiszerzącymibłędnenauki.

DokładneokreślenieczasuimiejscanapisaniaListudoTytusajestbardzo

trudne.Istniejąrozbieżneopinienatentemat.Listmógłpowstaćwokresie
międzypierwszymuwięzieniemPawławRzymie(lata59-61)adrugim(63-66
r.),którezakończyłosięmęczeństwem(ok.63lub64r.).Niektórzydowodzą,że
ListdoTytusazostałnapisanyniedługopoPierwszymLiściedoTymoteusza,
najprawdopodobniejwMacedoniiokoło66r.lubpodkoniecpierwszegowieku,
anawetnapoczątkudrugiegowiekuwEfezie,wszkoleteologicznejzałożonej
niegdyśprzezPawła.

Treśćiteologia

ListdoTytusaotwierarozbudowanyiuroczystywstęp(Tt1,1-4),chociaż

pozostałaczęśćpismajestbardzokrótka,gdyżliczyzaledwie46wersetów.
TreściąisposobemprzekazulisttennawiązujedoPierwszegoListudo
Tymoteusza;jestprzemówieniem,wktórymzjednejstronytoczysiępolemikaz
przeciwnikami(Tt1,10-12),azdrugiej-zawartejestpouczenie,jakosiągnąć
prawdziwąmądrośćiprawdę(Tt2,11-14;3,4-7)orazjakpraktykowaćcnoty(Tt
2,1-10).Pouczeniaiwskazaniaposiadająformęnormprawnych.Autornie
tworzyich,leczprzypomina.Podaneregułyorazkatalogicnót(Tt1,7-9;2,2-10)
iwad(Tt1,10;3,3)pozwalająprzypuszczać,żemamydoczynieniazeswego
rodzajupodręcznikiem,którymasłużyćpomocąworganizowaniui
prowadzeniuwspólnotchrześcijańskich.

WstępdoListudoTytusa(P.K.)

ListdoTytusa,ostatnispośródListówPasterskich,powstał,byćmoże,

podczaspodróżypowrotnejnaWschód,pouwolnieniuApostołazpierwszego
więzieniarzymskiego,prawdopodobniezimąokołor.65/66.Trudnookreślić
dokładniejmiejscenapisaniategolistu:wgręmożewchodzićktóreśzmiast
Macedonii,lubmożeKoryntalboNikopolis.Tytus,adresattegolistu,jestnam
znanytylkozpismPawła.Byłtopoganinnawróconynachrześcijaństwoprzez
samegoApostoła(Ga2,1–3).Towarzyszyłmupodczastzw.Soboru
Jerozolimskiego.TambyłprzedstawionyprzezApostołajakowzór
niezachwianegowwierzeinienagannegopodwzględemobyczajów
chrześcijanina,nawróconegozpogaństwa.Mimonaciskuzestrony
judaizującychpropagandystów–jaksięniekiedyprzypuszcza–nawniosekjaki
wysunąłPawełApostołowieniezmusiliTytusadoobrzezania.

SzczególneusługioddawałTytusPawłowipodczastrzeciejpodróżymisyjnej,

zwłaszczawczasiedługiegopobytuApostoławEfezie.Ontowręczył
KoryntianomlistPawławśródwielułezpisany(2Kor2,3nn)izdołałzałatwić
pomyślnieróżneprzykreibardzoniepokojącePawłasprawykorynckie.Jegoteż
zutęsknienieminiecierpliwością–alenapróżno,jakwiemy–oczekiwałPaweł
wTroadzie,dokądprzybyłzEfezu,porozruchachspowodowanychwtym
mieścieprzezzłotnikaDemetriusza.PouwolnieniuApostołazpierwszego
uwięzieniarzymskiegoTytusznów,zdajesię,przezpewienczasbyłprzynim.Z
poleceniaswegoMistrzakończydziełozakładaniapierwszejwspólnoty
chrześcijańskiejnaKrecie.WtymczasieotrzymujeodPawłatenwłaśnielist,
zbiór–podobniejakobydwalistydoTymoteusza–praktycznychwskazań
duszpasterskichdlaprzełożonegoKościoła.Zdajesię,żelistdoręczyliTytusowi,
wzmiankowaniwnimzresztą,znawcapraważydowskiegoZenasoraz
wielokrotniewspominanyprzezPawłaApollos.Aczkolwiektreściąi
charakteremogólnymzbliżanydolistówdoTymoteusza.ListdoTytusajest
utrzymanywmniejserdecznym,mniejosobistymtonie,cooznacza,żeprzyjaźń
łączącaPawłazTytusemniebyłatakpełnauczuciajakstosunekApostołado
Tymoteusza.

Tt1

Adres

1

Paweł,sługaBogaiapostołJezusaChrystusa,[posłany,aby

szerzyć]wśródwybranychBożychwiaręipoznanieprawdywiodącej
dożyciawpobożności,

1,1-3Tenadreszawieracałąteologięzbawieniaiapostolatu.

1.

Wyjątkowodługiadreswymienianadawcęlistu,jegoadresata,aprzysposobności,wstreszczeniu,podajecałąnaukęozbawczymdzieleBoga,dokonanymprzezJezusaChrystusa.

NadawcąlistujestPaweł,którynazywasiętusługąBogaiapostołemJezusaChrystusa.Takauroczystaprezentacjaświadczyotym,żelist,choćformalnieskierowanytylkodoTytusa,wrzeczywistości
miałbyćczytany–przynajmniejtakiebyłożyczenieApostoła–przezwszystkichwiernychnaKrecie,najprawdopodobniejpodczasjakiegośzebranialiturgicznego.PrzytejokazjioBoskim
posłannictwiePawłamielisiędowiedziećtakżeci,cogłosilinaKreciebłędnenauki.

Określenie„sługa”nieposiadawświeciechrześcijańskimtegoznaczeniaponiżająco-pejoratywnego,jakiemiałtenterminwśrodowiskupogańskim,nawetgdychodziłooposługiwanie

bogom.Przeciwnie,Pawełjestdumnyztego,żemożebyćsługąBoga,takjakAbraham,Mojżesz,Dawid,Izajasziwieluinnychwielkich,żebyniepowiedzieć,wręczopatrznościowychmężóww
dziejachIzraela(por.Iz20,3;Am3,7;Jr44,4;Dn9,10n).JakosługaBoży,jestPawełrównocześniepełnomocnymwysłannikiemJezusaChrystusa.PrzypominająsiętumimowolisłowaChrystusa:Jak
OjciecMnieposłał,takiJawasposyłam(J20,21).TakwięcTytuscieszysięnaKreciepełniąpowagiPawła,leczPawełjestwysłannikiemChrystusa,aChrystus–BogaOjca.

Pawełzostałposłanypoto,żebyszerzyćwiaręwśródwybranychBożychiprowadzićichdopoznaniaprawdy,któraskłaniaczłowiekadopobożnegożycia.Nazywającwiernychwybranymi,

byćmożeświadomie,nawiązujePawełdostarotestamentalnejideiwybraństwacałegoIzraelahistorycznego,któryniejednokrotniejestuważanyzatypIzraelawedleducha.Zresztąwybranymiokażąsię
słuchaczewpełnidopierowtedy,kiedyodniosąsiępozytywniedoBożejinicjatywywybrania.

1,1.Zgodniezówczesnymzwyczajem,listyrozpoczynałysięodpodaniaimienianadawcy.Bycie„sługą”(dosł.„niewolnikiem”)wdomuludzimożnychiwpływowychmogłostanowić

powóddochluby;wStarymTestamencieprorocybyliczęstonazywani„sługamiBoga".Żydziwierzyli,żezostali„wybrani”dozbawieniazpowoduswejprzynależnościdoIzraela.Paweł,byćmoże,
chcącsięprzeciwstawićfałszywymnauczycielomdziałającymnaKrecie(Tt1,10),stosujetookreśleniedowszystkichwierzącychwJezusa.

2

wnadzieiżyciawiecznego,jakieprzyobiecałprzedwiekami

prawdomównyBóg,

3

awewłaściwymczasieobjawiłswesłowo

przeznauczaniepowierzonemizrozkazuBoga,Zbawicielanaszego–

2–3.

Prawda,októrejApostołtumówi,jestwyraźnym–oczywiścieantytetycznym–nawiązaniemdobłędówgłoszonychwśródwyznawcówChrystusanaKrecie.Zarównosamemu

głoszeniu,jakiodbieraniutejprawdytowarzyszynadziejaosiągnięciażyciawiecznego.Życiekażdegochrześcijanina,kimkolwiekbybył,powinnoupływaćpodznakiemnadziei,któraswymi
początkamisięgaczasówProtoewangelii,czylipierwszejDobrejNowiny,przekazanejczłowiekowizarazpopierwszymjegoupadku(Rdz3,15).

RękojmiąspełnieniasiętychnadzieijestobietnicaBoganieskończenieprawdomównegoiwiernego,zwanego–nieporazpierwszy,awListachPasterskichszczególnieczęsto–poprostu

Zbawicielemczłowieka.ObietnicaBoga,odwieczneźródłoludzkiejnadziei,byłatajemnicą,którąujawniłdopieroswoimżyciem,śmierciąizmartwychwstaniemJezusChrystus,będącyostatecznie
treściąkażdegonauczaniaapostolskiego.

1,2-3.„Życiewieczne”todosłownie„życiewprzyszłymświecie”,któremu(zgodniezżydowskimnauczaniem)miałodaćpoczątekprzyszłezmartwychwstanie.PrawdomównośćBoga,

któryodpoczątkuprzemawiałprzezproroków,orazwiarawprzyszłezmartwychwstanieopartanawcześniejszychksięgachBiblii,byłyzgodnezdoktrynąjudaizmu,niemogłybyćwięcpodawanew
wątpliwośćprzezPawłowychprzeciwników(Tt1,10).(StoicynauczalioniezmiennościBożychpostanowień,leczstoickaformatejdoktrynydawałaBogumniejsząswobodęwspółdziałaniazludzką
woląniżtoczyniłjudaizm.Dlaporównania,wgreckichmitach,bogowieczęstozwodziliśmiertelników,lecztakiewyobrażeniebóstwazostałoodrzuconeprzezstarożytnychfilozofówiwyszydzone
przezjudaizm).

4

doTytusa,dzieckamegoprawdziwegowewspólnejnamwierze.

ŁaskaipokójodBogaOjcaiChrystusaJezusa,Zbawicielanaszego.

4.

OdbiorcąlistujestTytus,zwanyztegosamegopowoducoTymoteusz(1Tm1,2)prawdziwymdzieckiemwewspólnejwierze:Pawełzrodziłbowiemobydwuprzezudzielenieimchrztudo

życianadprzyrodzonego.Wspólnotawiaryłączywięcludziwtakiesamezwiązkijakte,którepowodująnaturalnewięzytejsamejkrwi.Wprowadzeniedolistukończysiężyczeniemłaskiipokoju–
tychwartości,bezktórychniemożebyćanipełnegożyciadoczesnego,aniprawdziwejnadzieiżyciawprzyszłości.DawcątychdóbrjestChrystusJezus–zwanyrównieżZbawicielem–wtakimsamym
stopniujakBóg,JegoOjciec.

1,4.Powskazaniunadawcy,wymienianoadresata(adresatów)iprzekazywanopozdrowienia.Filozofowieirabininazywaliuczniówswoimidziećmi;por.1Tm1,2i2Tm1,2.
1,1-4.Wprowadzenie.Podobniejakw1LiściedoTymoteusza,Pawełpomijawieleelementówcharakterystycznychdlainnychjegolistów(np.dziękczynienieiwzmiankęomodlitwie,

którajednakwystępujerzadziej)iprzechodziodrazudosednasprawy.

OprzełożonychKościołanaKrecie

5

ZostawiłemcięnaKreciewtymcelu,byśzaległesprawy

należyciezałatwiłiustanowiłwkażdymmieścieprezbiterów.Jakci
zarządziłem,[możenimzostać],

1,5byśzaleglesprawynależyciezałatwił.Paweł—jakzazwyczaj—kładziefundamentyewangelizacji,troskęojejdopełnieniepozostawiającinnym(por.1Kor1,17;3,6.10;Kol1J+;Rz

15,23+).—prezbiterów.WedługzwyczajuodziedziczonegopodawnymIzraelu(Wj18,13n;Lb11,16;Joz8,10;1Sm16,4;Iz9,14;Ez8,1.11;itd.)orazprzejętegozjudaizmu(Ezd5,5;10,14;Jdt6,16;
Łk7,3;22,66;Dz4,5;itd.;JózefFlawiusz,Filonitd.)pierwszewspólnotychrześcijańskiezarównowJerozolimie(Dz11,30;15,2n;21,18),jakiwdiasporze(Dz14,23;20,17;Tt1,5;1P5,1)naczele
miałykolegium„prezbiterów”—starszych(znaczenieetymologiczne)lubosóbwybitniejszych.„Biskupi”(etymologicznie„nadzorujący”—episkopoi,por.Dz20,28),którzyniesąjeszcze
„biskupami”wdzisiejszymtegosłowaznaczeniuijawiąsięwszczególnejrelacjido„diakonów”(Flp1,1;1Tm3,1-13;Ojcowieapostolscy),są—jaksięzdaje—wniektórychtekstach(Tt1,5.7;Dz
20,17.28)praktycznieutożsamieniz„prezbiterami”.Tytułepiskopos,spotykanywświeciegrec,alektórymożeteżbyćpochodzeniasemickiego(por.Mebaqqeruesseńczyków;por.jużLb4,16;31,14;
Sdz9,28;2Krl11,15.18;12,11;itd.),oznaczaraczejfunkcję,urząd,natomiast„prezbiter”wyrażastan,godność.Możliwe,żena„biskupów”(wznaczeniuepiskopoi)byliwyznaczanikolejno
członkowiekolegiumprezbiterów,abypełnićniektórefunkcje(por.1Tm5,17).Wkażdymrazienaprezbiterachibiskupach(episkopoi)chrześcijańskichspoczywanietylkozadanieadministracji
doczesnej,lecztakżenauczania(1Tm3,2;5,17;Tt1,9)ikierowania(1Tm3,5;Tt1,7).Apostołowie(Dz14,23)lubprzedstawicieleApostołów(Tt1,5)ustanowiliichprzeznałożenierąk(1Tm5,22;
por.1Tm4,14+;2Tm1,6)imająoniwładzępochodzeniaBożego(Dz20,28)orazcharyzmatycznego(1Kor12,28).Stopniowotytuły„prezbiter”i„biskup”zaczęłyzastępowaćanalogiczne:
„przewodniczący”(„przełożony”;Rz12,8;1Tes5,12),„pasterz”(Ef4,11),„igumen”(„przełożony”;Hbr13,7.17.24);ciprzewodnicywspólnotlokalnychsąprzodkaminaszych„księży”i„biskupów”,
podczasgdy„diakoni”toichpomocnicy.Przejścieodtych„biskupów-prezbiterów”dobiskupajakojedynejgłowykolegiumkapłanów—jakwyraźniewidaćuśw.IgnacegozAntiochii—musiałosię
dokonaćprzezprzekazaniejednemubiskupowiwkażdejwspólnociepełnomocnictw,jakiewcześniejwodniesieniudowieluwspólnotmielisamiApostołowie,anastępnieichprzedstawicieletacyjak
TytusczyTymoteusz.

5.

Wynikaztegooświadczenia–wobecbrakujakichkolwiekinnychdanych–żePawełprzezpewienczaspouwolnieniuzpierwszegouwięzieniawRzymieprzebywałnaKreciewspólniezTytusem.

Jakdługopozostawałnatejwyspie,kiedyidlaczegojąopuścił–równieżniewiemy.WkażdymrazieodjeżdżajączostawiłTytusowidośćdokładneinstrukcjedotycząceprzedewszystkimostatecznego
ukształtowaniawspólnotypodwzględemadministracyjno-hierarchicznym.AwięcpowinienTytuswposzczególnychmiastachtejdośćrozległejwyspyustanowićprezbiterów,którzymielibywładzęnad
lokalnymiKościołami.

1,5.WedługStaregoTestamentu,władzęadministracyjnąisądownicząsprawowaliwmiastach„starsi”(„prezbiterzy”),którzyposiadalinajwiększąmądrośćidoświadczeniewcałej

społeczności.WokresieNowegoTestamentuwpływowidojrzalimężczyźniwsynagogachbylinazywani„starszymi”(„prezbiterami”).Pawełwykorzystałtradycyjneformyprzywództwawsynagodze,
właściwejegoczasom,zamiastwprowadzaćcałkowicieobcymodelhierarchii.Słowa„wkażdymmieście”oznaczają,żeróżneKościołydomowewposzczególnychmiastachmogłyposiadaćwłasnych
przełożonych.PodobniejakwstarożytnejGrecji,Kretaoddawnabyłaznanazrywalizacjipomiędzyjejmiastami.

6

jeśliktośjestbezzarzutu,mążjednejżony,mającydzieci

wierzące,nieobwinianeorozpustęlubniekarność.

1,6.Wymaganie,bystarszybyłczłowiekiem„nienagannym”odgrywałoważnąrolęwprzypadkustarożytnychprzywódców(zob.komentarzdo1Tm3,2).Określenie„mążjednejżony”

oznaczaprzypuszczalnie„wiernegomęża”.Zasadata,podobniejakwymaganiedotyczącedzieci,sugeruje,żepowinienbyćonczłowiekiemoddanymrodzinieidobrymzarządcąwłasnegodomu.Były
toniezbędnewarunki,byczłowiekmógłbyćszanowanywstarożytnościitewłaśniecechynajczęściejsprawdzano,badającprzydatnośćkogośdopiastowaniaurzędupublicznego.(StaryTestament
podkreślałtakżesynowskieposłuszeństwo;por.Pwt21,20).Ponieważludziecisą„starsi”,zaś„rozrzutność”(terminoznaczającytrwonieniepieniędzy,zwykledlaegoistycznejprzyjemności,np.
pijaństwo,używanyrównieżnaokreślenie„rozpusty”)byłagrzechemtradycyjnieprzypisywanymmłodymmężczyznom,uważanoichprzypuszczalniezaodpowiedzialnychzapostępowanieswoich
dorosłychdzieci.Wświecierzymskimsynowiewinnibyliokazywaćszacunekswoimojcom,którzyposiadalinadnimiprawnąwładzęażdokońcażycia.

7

Biskupbowiemwinienbyć,jakowłodarzBoży,człowiekiem

bezzarzutu,niezarozumiałym,nieskłonnymdogniewu,nieskorymdo
pijaństwaiawantur,niechciwymbrudnegozysku,

1,7.„Włodarze”(„biskupi”)bylizarządcamidomu,częstoniewolnikamilubwyzwoleńcami,którzyodpowiadaliprzedswoimpanemadministracjęjegomajątkiem.Termintenszczególnie

dobrzepasujedoobrazuprzełożonychKościołówdomowych.NaKrecieistniałkultDionizosapołączonyznadużywaniemalkoholu,postępowaniechrześcijańskichprzełożonychniemogłowięcmiećz
nimnicwspólnego(niektórzyludziemylilijudaizmzkultemDionizosa,chrześcijaniebylizaśpostrzeganijakoodłamjudaizmu).Ludzie„skorzydopijaństwa”byliteżczęstouważanizaskłonnychdo
gniewuiawantur.

8

leczgościnnym,miłującymdobro,rozsądnym,sprawiedliwym,

pobożnym,powściągliwym,

1,8.„Gościnność”oznaczałaudzielanienocleguistrawyorazuprzejmetraktowaniepodróżnych,którzypotrzebowalischronienia.(Podróżującychrześcijanie,podobniejakŻydzi,mieli

zwykleprzysobielistypolecające,którepotwierdzały,żemożnaimufać.)

9

przestrzegającymniezawodnejwykładninauki,abyprzekazując

zdrowąnaukę,mógłudzielaćupomnieńiprzekonywaćopornych.

6–9.

Wszystkozdajesięprzemawiaćzaprzypuszczeniem,żewystępujące,wtymfragmencieterminy–prezbiterzyibiskupi–zostałyużytezamiennienaoznaczenietychsamychludzi.Nie

wydajesięjednak,bybyłytozwykłesynonimy.Pierwszyznichokreślapewienstan,drugizaś–wyrażającideępewnegonadzoru,czuwania–wskazujenakonkretnąfunkcję.Przetocisamiludzie,
kiedystanowilikolegiumzarządzającelokalnymiKościołami,bylinazywaniprezbiteramitzn.starszymi,gdyzaśzbiegiemczasuzostałydokładniejsprecyzowaneprzynajmniejniektóreichfunkcje
administracyjne,byliokreślanimianembiskupów(dosł.:nadzorców).Całytenfragment,tzn.ww.6–9,jestwrzeczywistościzbiorempostulatówmoralnych,stawianychkandydatomnaprezbiterów-
biskupów.Ogólnierzeczbiorąc,powinnitobyćludzieonieposzlakowanejopinii(1Tm3,2).Przechodzączaśdoszczegółów,najpierwwspominasięosprawachzwiązanychzszóstymprzykazaniem.
Wyrażeniemążjednejżony,znanejużzresztąz1Tm2,3,nasuwadomysł,żechodzituoprzykładneżyciemałżeńskiekandydatanabiskupa.Byćmoże,iżtymsamymzostaliwykluczeniodbiskupstwa
wdowcyponownieżonaciorazludziemającynieuporządkowanesprawymałżeńskie.Swojeumiejętnościprzyszłegozarządzaniawiększąspołecznościąwiernychwinienkandydatnabiskupaprzedtem
okazaćnatereniewłasnejrodziny,zwłaszczaprzezwychowaniereligijnewłasnychdzieci,nieprzynoszącychswympostępowaniemżadnejujmyojcu.Warunekten,niewspomnianywanalogicznym
kataloguz1Tm3,1–7,byłnajprawdopodobniejwyrazempotrzeblokalnych:nawyspieKreciechrześcijaństworozwijałosiędopieroodniedawnaimogłosięzdarzyć,żewśródkandydatówna
przyszłychbiskupówznaleźlibysięludziesamijużcoprawdanawróceni,leczmającyjeszczenieochrzczonedzieci.JeszczewIVw.jedenzsynodówkartagińskichbędziewyraźniezabraniał
dopuszczanianietylkodobiskupstwa,lecztakżedokapłaństwa,anawetdodiakonatuludzimieszkającychpodjednymdachemzniewierzącymi.Rozpustalubniezdyscyplinowaniedziecipośrednio
rzutujetakżenapostawęmoralnąrodziców–zwłaszczaojca–dyskwalifikującgowtensposóbjakokandydatanaurządbiskupa.

Potaksformułowanychwymaganiach,mającychzaprzedmiotsprawymałżeńskieiwychowaniedzieci,następujelistazłożonazpięciuwystępków,którychkandydacinabiskupówmieli

unikać,isiedmiucnót,októrychpraktykęmielizabiegać.TakwięcmabyćówszafarztajemnicBożych(1Kor4,1)człowiekiemonieposzlakowanejopinii,niemożebyćzarozumiałymarogantem,czyli
człowiekiemzamkniętymwewłasnymsposobiemyślenia,niezdolnymdożadnegodialogu,opryskliwym.Niemożebyćbiskupemczłowiekniepanującynadodruchamigniewu.Nietrzebadodawać,że
ewentualnegokandydatanaurządbiskupidyskwalifikujecałkowicienałógpijaństwaiwszelkiegorodzajuawanturnictwo.Dlanasjesttotakoczywiste,żeażdziw,iżwogólemówisięotym.
Karierowiczostwo,lubmówiącoględniej,pogońzamaterialnymikorzyściami,jestszczególnietrudnedopogodzeniazposługąbiskupią,choćmożestanowiłodlawieluwyjątkowotrudnądo
przezwyciężeniapokusę.

Wśródpozytywów,októrychposiadaniepowiniensiętroszczyćkandydatnabiskupa,najpierwwymienionajestgościnność,znanajużzresztąz1Tm,1–7jakoszczególnapostaćmiłości

bliźniego.Kandydatnabiskupapowiniensięodznaczaćwrodzonymumiłowaniemtego,codobre.Rozsądek,sprawiedliwość,pobożność–towymaganiarównieżtakelementarne,żezbytecznetusą
dalszekomentarze.Powściągliwość–toprawiesynonimlubbardziejpozytywneujęcietego,cowyrażałookreślenienieskłonnydogniewu.Powściągliwośćmajednakpozatymcośzpowagii
nobliwości,takbardzokoniecznejczłowiekowipiastującemuurządbiskupa.Ostatniejsiódmej,pozytywnieokreślonejwłaściwościmoralnejprzyszłegobiskupapoświęcaPawełniecowięcejuwagi.
Przestrzeganiemniezawodnejwykładninaukijesttunazywanapoprostuortodoksjadoktrynalna,takszczególnieakcentowanawewszystkichListachPasterskich.Ortodoksjaowabędziestanowić
podstawę,kryteriumnietylkoobiektywnegowykładuprawdwiary,lecztakżeupomnieńiprzekonywaniatych,którzypróbowalibynauczaćinaczej.

1,9.„Starsi”(„prezbiterzy”)zanimzostaliwyznaczeninaswójurząd,musielizostaćprzygotowanidoobronyprawdziwejnauki.Natematfałszywejnauki,októrejtutajmowa,zob.

komentarzdoTt1,10-16.Wjudaizmie„słowo”(BT:„nauka”)mogłooznaczaćPrawo,leczPawełokreślanimtutajapostolskienauczanie(zob.komentarzdo2Tm4,2).

Przeciwsiejącymniepokój

10

Jestbowiemwielukrnąbrnych,gadatliwychizwodzicieli,

zwłaszczawśródobrzezanych:

1,10.„Gadatliwość”charakteryzowaławielustarożytnychpseudo-intelektualistów;zob.komentarzdo1Tm1,6i2Tm2,14.

11

trzebaimzamknąćusta,gdyżcałedomyskłócają,nauczając,

czegonienależy,dlabrudnegozysku.

10–11.

DotychczastylkopośrednionawiązywałPawełdodziałalnościróżnychbłędnowierców,obecnieprzypuszczananichatakfrontalny.Przytejsposobnościokazujesię,żeludzieci–

byćmożezpochodzeniaŻydzi–prawdopodobniegłosilirównieżobrzezanie.Sylwetkimoralnetychludzinienależądonajpiękniejszych:krnąbrni,gadatliwi,zwodziciele,prowadzącyswądziałalność
dlanędznegozysku(por.1Tm6,3–10)itp.NiektórespośródtychrysówprzypominajągroźnychefeskichkonkurentówPawła(por.1Tm1,3–11;4,1–11;6,3–10;2Tm2,14–18).Kimkolwiekbylibyci
ludzie,ichdziałalnośćnaKrecie,wedługprawdopodobniejeszczeosobistegorozeznaniaApostoła,byładlatamtejszychchrześcijanwysoceniebezpieczna.Trzebawięcbyłoreagowaćszybkoi
energicznie,bodochodziłocorazpowszechniejdotego,żecałedomybywałyskłócone.

1,11.Zwrot„całedomyskłócają”możeoznaczać,żedostawszysiędodomów,fałszywinauczycielerozbijająjegojedność(por.2Tm3,6-7),Pawłowichodzijednakprzypuszczalnieoto,że

przeciągająnaswojąstronęniektórychdomowników.Byćmożeludziecikwestionowalistrukturywładzyfunkcjonującewówczesnejkulturze(Tt2,4-5.9-10).Mniejprawdopodobnewydajesię,by
występowaliprzeciwkoinstytucjimałżeństwalubwspółżyciuseksualnemumałżonków,kierującsięfałszywąascezą(zob.komentarzdo1Tm4,1-3;1Kor7,1-7).Żadenztychbłędówniebyłjednak
cechącharakterystycznąjudaizmu(aniwPalestynie,aniwdiasporze),chociażwieluesseńczykówopowiadałosięzawstrzemięźliwościąpłciową.

Natematludzi,którzynauczają„dlanędznegozysku”,zob.komentarzdo1Tm6,3-10.Oskarżenietobyłoczęstowysuwanepodadresemwędrownychmoralistów,przypuszczalnietakżei

Pawła(1Tes2,5).Pewienstarożytnypisarz,żyjącywielelatprzedPawłem,uważał,żeKreteńczycybardziejniżinnenarodyznanibylizchęcizysku,zarównouczciwego,jakinieuczciwego.

12

Powiedziałjedenznich,ichwłasnywieszcz:Kreteńczycy–to

zawszekłamcy,złebestie,brzuchyleniwe.

1,12Cytat,przynajmniejwpoczątkowejczęści,zkreteńskiegopoetyEpimenidesazKnossos(VIw.przedChr.).
1,12.CytatPawłabyłprzypisywanyróżnymautorom-najwcześniejszymzwymienianychjestżyjącywVIw.przedChr.EpimenideszKnossosnaKrecie.(Bezpośrednimźródłemwydaje

sięjednakraczejHezjod,cytowanywHymniedoZeusa,dzielepoetyKallimachazIIIw.przedChr.Kretamiałabyćzarównomiejscemurodzin,jakipochówkuZeusa.WczasachPawłasłowatebyły
odnoszonedoKreteńczyków,dlategoapostołprzypominajeTytusowi.Pawełwyraźnieniecytujetutajwłasnegopoglądu,nieuważałbybowiemkłamcyzaprawdziwegoproroka-jeśliEpimenides
mówiłprawdę,zaprzeczałbywłasnejtezie,jakobyKreteńczycybylikłamcami;jeślijednakkłamał,należałobywnioskować,żewszyscyKreteńczycymówiąprawdę-oczywiście,zwyjątkiemtego
Epimenidesa,którykłamał!)

WczasachapostołaPawłaEpimenidescieszyłsięsławąwędrownegocudotwórcy,nauczycielaiproroka.Wgreckiejmentalnościniewieleróżniłonatchnieniepoetyckieodprorockiego.

Chociażwydajesię,żepowiedzenietostałosięprzysłowiowe(jedenzkomentatorówuważałnawet,że„mówićjakKreteńczyk”oznaczało„kłamać”),PawełmógłznaćalbodziełaEpimenidesa,albo-
cowydajesiębardziejprawdopodobne-antologięzawierającąwypowiedzimuprzypisywane(zob.komentarzdoDz17,25-29).

Kretacieszyłasięteżzłąsławązpowoduarogancji,nieszczerościichciwościjejmieszkańców.Obżarstwo(„brzuchyleniwe”)kojarzonozumiłowaniemprzyjemności,które

przeciwstawianoumiłowaniuwiedzy;zob.komentarzdoFlp3,19.

13

Świadectwotojestzgodnezprawdą.Dlategoteżkarćich

surowo,abywytrwaliwzdrowejwierze,

1,13.Starożytnietnografowieprzypisywaliposzczególnymludomróżnecechycharakterystyczne(dobreizłe),typowedlaichkultury.(Fakt,żePawełwymienianegatywnecechy

Kreteńczykówwliście,którymógłzostaćodczytanytamtejszymchrześcijanom,sugeruje,żeutrzymywałznimibardzodobrestosunkiiżeuznawalijeonizacharakterystycznerysywłasnejkultury.
Postawaapostołaniestanowitypowegowzoruwrażliwościnainnekultury.)

14

niezważającnażydowskiebajkiczynakazyludzi

odwracającychsięodprawdy.

12–14.

Szybkieiskuteczneprzeciwdziałaniebyłopotrzebnetakżeidlatego,żeKreteńczycynawetwopiniijednegozeswychgłośniejszychwieszczów,prawdopodobnieEpimenidesa(VIw.

przedChr.)–aPawełuznajetęopinięzasłuszną(w.13)–niebyliludźmiodznaczającymisiędodatnimicechamicharakterów;przeciwnie,uważanoichpoprostuzakłamców,zazłebestieibrzuchy
leniwe.Należałowięcnietylkozcałąstanowczościąprzeciwstawiaćsięfałszywymnauczycielom,lecztakżedośćbezwzględnieisurowopotraktowaćsłuchaczyobcychnauk.Tylkotakiepostępowanie
rokowałonadziejęutrzymaniaichprzyzdrowejwierze.Świadomienależałolekceważyćtuwymienioneżydowskiebajki,czylinajprawdopodobniejjakieśniedorzecznespekulacjecodoPrawalub
rodowodówstarotestamentalnych(por.1Tm1,4;4,7),iwykazywać,żerozmaitezarządzenia,nakazyczyzakazy–byćmożealuzjadospożywanialubniespożywaniapewnychpokarmów–głoszone
przezludziodchodzącychodczystościwiary,nieposiadajążadnejobowiązującejmocy.

1,14.Przez„żydowskiebaśnie”mógłmiećPawełnamyślihaggadot-opowieścistanowiącerozwinięcielubwyjaśniającebiblijnenarracje.FaryzeuszeiinniŻydzi,którzypróbowali

wyjaśniaćistosowaćbiblijneprawowswoichczasach,zmuszenibyliuzupełnićjeoprawozwyczajowe,odnoszącStaregoTestamentudokonkretnychsytuacji.Pawełwyraźnieuchylatutajtakie
tradycjeprawne.

15

Dlaczystychwszystkojestczyste,dlaskalanychzaśi

niewiernychniemanicczystego,leczduchichisumieniesą
zbrukane.

1,15Dlaczystychwszystkojestczyste.Przysłowiowamaksyma,któraotrzymujewydźwiękchrześcijański(Mt15,10-20p;Rz14,14-23;por.J13,10+;Hbr9,10;itd.).

15.

Jesttodośćwyraźnenawiązaniedotwierdzeńowychpseudonauczycieli,żesąpokarmyczysteinieczyste.OdpowiedźPawłazasadniczonieodbiegaodrozwiązańanalogicznych

problemówwpozostałychListachPasterskichczywwielkich.Apostołdośćwyraźnie–choćbardzosucho–formułujeradę,byowinauczycielezatroszczylisięoczystośćwłasnychserc,awtedy
wszystkobędziedlanichczyste.Znówaluzjadoróżnych,wspomnianychjużnapoczątkuwykroczeń,któreobciążałysumieniatychludzi.

1,15.PrawoStaregoTestamentuuznawałoniektórepokarmyzaczyste,innezanieczyste(por.Tt1,14),Pawełstosujejednakpowszechnieużywanemetaforyczneodniesieniesłownictwa

dotyczącegoczystościdosferynieskazitelnościmoralnejiduchowej(zob.1Tm4,3-5;por.Rz14,14).

16

Twierdzą,żeznająBoga,uczynkamizaśtemuprzeczą,będąc

ludźmiobrzydliwymi,zbuntowanymiiniezdolnymidożadnego
dobregoczynu.

16.

Aluzjaprzekształcasięwbezpośrednieoskarżenie.Całeżycietych„proroków”jestjednąwielkąobłudąizakłamaniem.Gdybyżasceza,którąinnymgłoszą,znajdowałachoćniewielkie

potwierdzeniewichwłasnymżyciu!Zabrnęlijednakjużtakdaleko,iżwedługopiniiPawła,niesąnawetzdolnidojakiegokolwiekdobregoczynu.

1,16.WStarymTestamencie„znaćBoga”znaczyłozachowywaćzNimprzymierze;napłaszczyźnieosobistejoznaczałotobliskązNimrelację,nacechowanąwiernością.Słownadeklaracja

takiejpostawybyłajednakbezwartościowa,jeślinietowarzyszyłojejsprawiedliwetraktowanieinnychiposłuszeństwonaucePisma(Oz8,2-3Jr22,16).

1,10-16.Przewrotnylegalizm.ChociażwrogowiePawła,októrychjesttutajmowa,sąprzypuszczalniezwiązanizprzeciwnikami,jakichnapotkałwinnychmiejscach,moglioniopierać

swojetezynapewnychlokalnychodmianachjudaizmuikorzystaćzobecnościwkościelesilnegoelementużydowskiego.LudnośćKretymiałacharaktermieszany,nawyspiezaśistniaładużakolonia
żydowska.

Tt2

Wskazaniadlaróżnychstanów

1

Tyzaśgłośto,cojestzgodnezezdrowąnauką:

2,1.Ponieważfałszywinauczycielekwestionowalizasadyobowiązującewstarożytnymdomu,„zdrowa”nauka(por.Tt2,15),którejPawełtutajudziela,odnosisięprzedewszystkimdo

relacjiwewnątrzrodziny(Tt2,2-14).Domstarożytnybyłokreślanyraczejwkategoriachporządkuhierarchicznegoiposłuszeństwa(np.niewolnikawobecpanalubklientawobecpatrona),niżściślew
kategoriachwięzikrwi.

2

żestarcywinnibyćludźmitrzeźwymi,statecznymi,

roztropnymi,odznaczającymisięzdrowąwiarą,miłością,
cierpliwością.

1–2.

Apostołwchodzicorazbardziejwszczegóły.Powydaniupoleceniaustanowieniastarszychibiskupówiprzestrzeżeniuprzedniebezpieczeństwembłędnychnauk,zkoleiudziela

praktycznychpouczeń,jaknależytraktowaćwpracyduszpasterskiejposzczególnekategoriewiernych,przedstawiającimzawszetylkozdrowąnaukę.Zdrowąnaukązaś–jużwlistachdoTymoteusza
(1Tm1,10n;2Tm4,3;1Tm6,3;2Tm1,13)–nazywaApostołEwangelię,ponieważuległośćjejnakazomzapewniapełnięnadprzyrodzonegozdrowia,broniącrównocześnieprzedschorzeniami,
którychobjawamisąludzkiegrzechy.

Napierwszymmiejscuwymieniaautorlistupostulatydotyczącemężczyznstarszych:powinnibyćludźmitrzeźwymi,statecznymi,roztropnymi,odznaczaćsięwypróbowanąwiarą,miłościąi

cierpliwością.MożeszczególnietymitrzemanakońcuwymienionymicnotamipowinnisięwyróżniaćwwielkiejrodziniewyznawcówChrystusastarsi,doświadczenimężczyźni,takbymożnabyło
stawiaćichzawzórmłodszym.

2,2.Opistenodpowiadawymaganiomwkulturzerzymskiejwobecszanowanychstarszychmężczyzn:trzeźwy,stateczny,roztropny.

3

Podobniestarszekobietywinnybyćwzewnętrznymułożeniu

jaknajskromniejsze,powinnyunikaćplotekioszczerstw,nieupijać
sięwinem,auczyćinnychdobrego.

3.

Niecoinnecnoty–oczywiściebezpominięciatamtychcnótkardynalnych–powinnyzdobićstarszeniewiasty,bymogłynietylkobaczniesłużyćzaprzykładmłodszym,lecztakżete

ostatnieuczyćsztukiprawdziwiechrześcijańskiegożycia.Jakowytrawnypsycholog,zwracaPawełuwagęnasłabościwynikającenajczęściejzsamejnaturykobiety.Takwięcniewiastajużpodeszław
latachmaczuwaćnadtym,byniebyłazbytpróżnawdobieraniustrojów,bypanowałanadswoimjęzykiem.Musiałyteżchybaszczególniewśródstarszychkobietzdarzaćsięjakieśnieumiarkowaniaw
piciuwina,skoroPawełzalecaimwiększypodtymwzględemumiar.

2,3.Starszekobietybyłyczęstoprzedmiotemkpinwantycznychkomediach,szczególniezpowoduplotekigadatliwości(zob.komentarzdo1Tm4,7).

4

Niechpouczająmłodekobiety,jakmająkochaćmężów,dzieci,

2,4.Zgodniezezwyczajem,starszekobiety,zwłaszczamatki,uczyłyswojecórkijaknależypostępować(równieżwstarożytnymIzraelu,np.Jr9,20).Niektórzyfilozofowie,pisalinawet

pseudoepigraficznelisty,słynnychkobiet,wktórychudzielalirad,jaknależypostępować.Wydajesię,żegłównymobowiązkiemmatki-Rzymiankiwobecjejcórkibyłoudzieleniejejpomocyw
zdobyciuwłaściwegoprzygotowania(dotyczącegozwłaszczaobowiązkówdobrejmatki)iodpowiedniegomęża,„Młodekobiety”byłyprawiezawszeżonami,ponieważżydowskieigrecko-rzymskie
społeczeństwogardziłosamotnymikobietami,zaśliczbamężczyznprzypuszczalnieprzewyższałaliczbękobietZarównożydowscy,jakigreccymoraliścipodkreślali,żeżonypowinnykochaćswoich
mężówiopiekowaćsiędziećmi.Liczneinskrypcjenagrobnepotwierdzają,żecechyteuważanozagłównecnotykobiece.

5

jakmająbyćrozumne,czyste,gospodarne,dobre,poddane

swymmężom–abyniebluźnionosłowuBożemu.

4–5.

Następujekatalogcnót,którepowinnycharakteryzowaćdobrą,prawdziwiechrześcijańskąmatkęiżonę,coprzypominawniejednymszczególeobrazdzielnejniewiastyzKsięgi

Przysłów(31,10nn).Trudnonawetprzypuścić,bywdomupozostającympodtroskliwymokiemtakiejmatkiiżonymogłysięzdarzaćjakieśbluźnierstwaBożemusłowu.Alejeżeliweźmiesiępod
uwagęfakt,żewewczesnymchrześcijaństwieczęstomiałymiejscemałżeństwamieszane,tomogłysiępojawiaćbluźnierczezarzutypodadresemchrześcijaństwa.Aodwrotnie–korzyściwynikałydla
małżonkaniewierzącegoztakiejpostawydobrejmatkiiżony,któretakopisujeinnyautornatchniony:Taksamożonyniechbędąpoddaneswoimmężom,abynawetwtedy,gdyniektórzyznichnie
słuchająnauki,przezsamopostępowanieżonzostali[dlawiary]pozyskanibeznauki,gdybędąsięprzypatrywaliwaszemu,pełnemubojaźni,świętemupostępowaniu(1P3,1n).

2,5.Słowo,któreprzetłumaczonojako„rozumna”znaczy„panującanadsobą”lub„zdyscyplinowana”-byłatojednazgłównychgreckichcnót.Wodniesieniudokobietoznaczała

„skromność”,awięcunikaniewszelkichpozorówniewiernościwsferzeseksualnej.Zgodniezgreckimideałem,kobietapowinnaprzebywaćwzaciszuswegodomu,jedyniemążmiałprawospoglądać
nanią.Jejwładzaograniczałasiędosprawdomowych,musiałajednakwewszystkimokazywaćposłuszeństwomężowi.Pawełtwierdzijedynie,żepowinnybyć„poddane”,niezaś„posłuszne”jakw
niektórychtłumaczeniach.Wymaganoteż,bybyłyciche,uległeitowarzyskonieśmiałe.Pogwałcenietychobyczajówspołecznychpotwierdziłobyoskarżenie,jakobychrześcijaństwobyłoruchem
społeczniewywrotowym,conaraziłobynajeszczewiększeprześladowaniamałą,leczwzrastającądynamiczniewspólnotęwierzących.

6

Młodzieńcówrównieżupominaj,ażebybyliumiarkowani;

2,6Topolecenieumiarkowaniaipowściągliwości,tuskierowanedomłodych,gdzieindziejjestadresowanedowszystkich(w.5i12;1Tm2,9.15;3,2).

7

wewszystkimdawajwzórdobrychuczynkówwłasnym

postępowaniem,wnauczaniuokazujprawość,powagę,

2,7wewszystkim.WBJwyrażenietonależydozdaniaww.6:„umiarkowaniwewszystkim”.

8

mowęzdrową,nienaganną,żebyprzeciwnikustąpiłzewstydem,

niemogącniczłegoonaspowiedzieć.

6–8.

Instrukcjadotyczącasposobukierowaniamłodzieńcamijestbardzokrótka,alezdajesiędotykaćsamejistotyrzeczy:młodzieniecdajesięponosićtemperamentowi,bywa

nieumiarkowany,skłonnydowszelkiejprzesady–zwłaszczamłodzieżmęska.Dlategomłodzieńcyniechbędąpowściągliwi.Jednakżewskazaniadlanichsątylkopozornietakkrótkie.Tytus,będącsam
zpewnościączłowiekiemjeszczemłodym,powinienbyćżywymprzykłademdlamłodychwspołecznościachchrześcijańskichnaKrecie.Prawośćcałegopostępowania,świadczenieludziomwszelkiego
dobra,powaga–otoczympowinienTytuspociągaćmłodychludzidoChrystusa.Równocześniezaśbędzietonajskuteczniejszabrońprzeciwkotymwszystkim,którzytakchętniechcielibycośzarzucić
Tytusowizracjisprawowanegoprzezeńurzędu.

2,6-8.Takżemężczyźnipowinniokazywaćkarność,Tytuszaśpowiniendawaćimtegoprzykład,jakodobrynauczyciel.Pawełużywawyrażenia„dobreuczynki”wróżnychkontekstach

(zob.Tt1,16;2,14;3,1.8.14;1Tm2,10;5,10;6,18;2Tm2,21;3,17).

9

Niewolnicyniechbędąpoddaniswoimpanomwewszystkim,

niechsięstarająimprzypodobać,niechsięimniesprzeciwiają,

10

niczegosobienieprzywłaszczają,leczniechokazujązawsze

doskonałąwierność,żebypodkażdymwzględemstalisięchlubądla
naukinaszegoZbawiciela,Boga.

9–10.

Iznów,podobniejakwlistachdoTymoteusza(por.1Tm6,1–2),niepomijaPawełmilczeniemniewolników.Zewzględunaichwyjątkowociężkiepołożenieoniwłaśniepowinni

stanowićprzedmiotszczególnieserdecznejtroskizestronysprawującychwładzęwKościele.Wtymwypadkuchodzichybaoniewolników,którzysąjużchrześcijanami,alepozostająnadalpodwładzą
ichpogańskichpanów.Wszystkozdajesięprzemawiaćzaprzypuszczeniem,żePawełkierujesięnadziejązdobyciadlaChrystusatakżeowychpogańskichpanów,gdynakazujeniewolnikom
bezwzględnąiprawdziwiechrześcijańskąuległość:Niechbędąpoddaniswoimpanomwewszystkim,niechsięstarająimprzypodobać…Oweapostolsko-zdobywczeintencjePawłanajbardziejsą
widocznewsłowach:ażebypodkażdymwzględemstalisięchlubądlanaukinaszegoZbawiciela,Boga.Awięcto,comałewoczachludzi,stajesięwielkieuBoga.Zresztąnasuwasięjeszczejedno,
możenajbardziejzaszczytnedlaniewolnikówskojarzenie–równośćwszystkichodkupionychwobecBoga.

2,9-10.Chociażwświetleprawapanowiesprawowaliabsolutnąwładzęnadswoimdomem,wwiększościprzypadkówdomowiniewolnicyposiadaliprzywileje,którychniemieliniewolnicy

pracującynarolilubwkopalni;zwykleżyliteżwlepszychwarunkachniżwiększośćwieśniaków.Zgodnieztradycyjnympoglądemlansowanymprzezwłaścicieli,niewolnicybylileniwi,skłonnido
spieraniasięzeswymipanamiikradli,gdytylkonadarzyłasięokazja.Tenstereotypowyobrazbyłczasamiprawdziwy,szczególniegdymotywacjadopracybyłaniedostateczna.Pawełzachęcajednak
wierzącychniewolników,bynieutrwalaliswympostępowaniemtegostereotypu.Mniejszościreligijnebyłyjużwówczastraktowanejakoelementwywrotowy.Chcącprzeciwdziałaćtymuprzedzeniom,
chrześcijaniemusielirzetelniepracować,abyniedawaćtypowychpowodówdoobmowy.WięcejnatematinstytucjiniewolnictwajakotakiejmożnaznaleźćwewprowadzeniudoListudoFilemona.

11

UkazałasiębowiemłaskaBoga,któraniesiezbawienie

wszystkimludziom

2,11Łaska,skutecznemiłosierdzieBoga(Oz2,2+;1Kor1,4+)iJegodobroćorazmiłośćwzględemludzi(3,4)„ukazałysię”zwiastując„Objawienie”(w.13;1Tm6,14+).Ponownie(por.

1,1-3)mamytu(w.11-14i3,4-7)dwaujęciaprzepełnionetreściązbawczegodzieła,jegoskutkamiiwymaganiami.WliturgiiBożegoNarodzeniasąwykorzystaneobatefragmenty.

11.

Wiersze11–15stanowiączęśćmonologuozbawczymdzieleJezusaChrystusa.Całytematodkupieniazostałwywołany–jaksiętoczęstouPawłazdarza–wzmiankąoOsobie

Chrystusa,atmosferęzaśmiłościwprowadzastwierdzenie,żełaskaBogaukazałasięwszystkimludziom.ŁaskaBogajesttusynonimemdobroci,łaskawościBożej.Wzmiankaojejpojawieniusię–
użytytuczasownikgreckisugerujeideępewnegoolśnieniaświetlnego–stanowibyćmożealuzjędoobjawieniasięChrystusaSzawłowipodDamaszkiem.MimoiżteksttenwliturgiiKościoła
RzymskiegostosujesiędotajemnicyBożegoNarodzenia,tojednaknienależyzapominać,żeowałaska,którejobjawieniesięjesttuopiewane,obejmujeswymzasięgiemcałezbawczedzieło,tj.
zarównoWcielenieSłowa,jaki–wyraźnieww.14wspomniane–śmierćorazzmartwychwstanieChrystusa.Powszechnośćodkupieniajestwtymtekściewyjątkowomocnopodkreślona.Wspomniani
wkontekściepoprzedzającymstarcy,młodzież,dzieci,niewolnicy,ichpanowie,mężowieiniewiastyreprezentującałąludzkość,zaktórąChrystusumiera.

2,11.Wierzącymusielipostępowaćprzyzwoicieiprzeciwstawiaćsięfałszywymoskarżeniom(Tt2,8-10),byniepowodowaćuprzedzeńwstosunkudoEwangelii,októrejoniświadczyli

swoimżyciem.Natematuprzedzeńdoreligijnychmniejszości,zob.wprowadzeniedoTt2,1-14.Stwierdzenie,żełaskaBożaprzyniosła(chociażniewsposóbautomatyczny-por.np.Tt1,10)
zbawieniewszystkimludziom,byłosprzecznezżydowskimekskluzywizmemipowszechnymprzeświadczeniemokulturowychpodziałachmiędzyludźmi(chociażjudaizmdopuszczałzbawienie
pobożnychpogan,zaśfilozofowieiniektórereligiemisteryjnepoddawaływwątpliwośćtradycyjnebarierykulturowe).

12

ipouczanas,abyśmywyrzekłszysiębezbożnościiżądz

światowych,rozumnieisprawiedliwie,ipobożnieżylinatym
świecie,

12.

WzbawczejłasceBożejkryjąsięspecjalnewartościwychowawcze.Podwpływemtejłaskiludziepowinnizjednejstronywyrzecsiębezbożnościiżądzświatowych,zdrugiejzaś

zatroszczyćsiępozytywnieorozsądne,sprawiedliweipobożneżycienatymświecie.Ówelementpozytywnyjestzkoleirozwiniętysłowamiopewnychakcentacheschatologicznych.

2,12.Kategorieetyczne,którymiPawełsiętutajposługuje,byłydlastarożytnychgreckichfilozofówimoralistównajważniejszymicnotami.Niemalidentycznalistapojawiasięwjednymz

pismFilona,żydowskiegofilozofa,którypragnąłwsposóbpozytywnyprzedstawićjudaizmgreckiejspołecznościAleksandrii,którejczułsięobywatelem.

Judaizmprzeciwstawiałobecnyświat,zdominowanyprzezzłoicierpienie,przyszłemuświatu,wktórymBógbędziepanowałniepodzielnieinagradzałswójlud.Chociażwstarożytności

posługiwanosiętądoktryną,byutrzymaćwposłuchuuciemiężonych,poglądtenznajdowałswychpierwszychsłuchaczyraczejwszeregachuciskanych.PalestyńscyŻydzicierpielizpowodurzymskich
represjiibrakuniepodległości,którapozwoliłabyimpraktykowaćPrawowsposóbzgodnyzichwiarą.Żydziichrześcijaniemieszkającywdiasporzestanowilikroplęwmorzupogaństwa,narażonąna
oszczerstwaisporadyczneaktyprzemocy.IchnadziejanaprzyszłośćopartabyłanawierzewBożąsprawiedliwość.

13

oczekującbłogosławionejnadzieiiobjawieniasięchwały

wielkiegoBogaiZbawicielanaszego,JezusaChrystusa,

2,13JasnestwierdzenieboskościChrystusa(por.Rz9,5+):„Zbawiciel”jestnazwanytakże„wielkimBogiem”(por.1Tm1,1+).

13.

MowatuniewątpliwieonadzieiponownegoprzyjściaJezusa.PrzyniesieOnnagrodęwiecznątym,którzysprawiedliwieipobożnieżylinatymświecie.SłowawielkiBógodnieśćnależy

–podobniejakwTt1,4;2,10;2,13;3,4–niedoBogaOjca,leczdoJezusa,któremuPawełprzypisujerównieżtytułZbawiciela.Tytułten,niespotykanywEwangeliachsynoptycznych,adośćczęsto
notowanywlistachPawła(2Tm1,10;Tt1,4;3,6)wST(LXX)służynaokreślenieBoga,przychodzącegozpomocąIzraelowi.

2,13.Wjudaizmieostateczne„objawienie”lub„ukazaniesię”Bogazapowiadałokoniecobecnegoświataipocząteknowego(por.Tt2,12).WjudaizmiediasporyczęstonazywanoBoga

„wielkimBogiem”ipostrzeganoGojako„Zbawiciela”(wreligiigreckiejokreślenietooznaczałoczęstowybawcęlubdobroczyńcę).Zgodnieznajbardziejprawdopodobnągramatycznąinterpretacją
tekstu,PawełstosujetenboskitytułdoJezusa.

14

którywydałsamegosiebiezanas,abyodkupićnasodwszelkiej

nieprawościioczyścićludwybranysobienawłasność,gorliwyw
spełnianiudobrychuczynków.

14.

FormuławydałsamegosiebiezanasstanowijakbydefinicjęChrystusa.ChrystustowedługPawłaTen,którywydałsamegosiebiezanas.Faktzaś,żejesteśmywzięcinawłasnośćprzez

Zbawiciela,winiennapełniaćwszystkichnadzieją,przypominającąRz8,31–39:niczegoBógnieodmówitym,którychwziąłsobienawłasność.LudmającybyćwłasnościąBogajestprzedtem
uwolnionyioczyszczony.Obydwaokreśleniawywołująprawemskojarzeniamyśloświętości,wynikającejzpóźniejszegofaktuprzynależnościdoBoga.Wspominanawtekstachparalelnychkrew(Dz
20,28;Ap5,9),przypomocyktórejmiałsiędokonaćwykup,nieoznaczaceny,jakąChrystusmusiałzapłacićBoguOjculub–cojestjeszczemniejprawdopodobne–szatanowi.Chodziraczejoaluzję
dokrwi,mocąktórej,jakongiśprzymierzewST,zawartyzostałpaktnowy,paktoddającyBogunawłasnośćcałąludzkość,coznowujestwyraźnymnawiązaniemdotakichtekstów
starotestamentalnych,jakWj19,5;23,22;Pwt7,6;14,2.21;26,18.

TrudkażdegoznaswprzyswajaniusobieowocówmękiJezusajestuwydatnionywzmiankąonaszymgorliwymspełnianiudobrychuczynków.Całateologiaodkupienia,takprzedstawiona,

mabyćprzedmiotemnaukigłoszonejprzezTytusa.

2,14.WStarymTestamencieBóg„odkupił”ludIzraela(tj.uwolniłgozniewoliwEgipcie),byuczynićgo„szczególnymludem”(Wj19,5;Pwt4,20;7,6;14,2;por.1Sm12,22;2Sm7,24;

Ps135,4);Pawełstosujetutajtęterminologiewodniesieniudokościoła.

Wjudaizmiebardzoceniono„gorliwość”zewzględunaBoga.Chociażwtymokresiegorliwośćkojarzonozwyklezzelotami,wydajesięwątpliwe,byPawełczyniłtutajaluzjędotejgrupy,

którabyłaprzypuszczalnienieznanaKreteńczykom.PrawdopodobniemanamyśliniezachwianągorliwośćdlaPrawalubBogawszerszymznaczeniu.(Niewykluczone,choćmałoprawdopodobne,w
żydowskiejkoloniinaKrecieujawniłysiętesamenapięcia,którepojawiłysięwCyrenie,położonejwzdłużwybrzeżaAfrykiPółnocnej,leczpodtąsamąrzymskąadministracją.Napięciate
doprowadziływCyrenie,pookołodziesięciulatachodczasugdyPawełnapisałtesłowa,doaktówprzemocy,zaśwczterdzieścilatpóźniejdootwartegobuntu.Owewywrotowenastrojebyły
podsycaneprzezzelotów,którzyocalelipopowstaniuwPalestynie.)

2,1-14.Zdrowanauka:właściwewięzimiędzyludzkie.PonieważRzymianiepodejrzewalimniejszościreligijne,zwłaszczawyznawcówreligiiWschodu,wktórychkulciezawartybył

elementekstatyczny,opodważanietradycyjnychwartościrodzinnych,grupyteczęstonaśladowałyfilozofów,zachęcającswychczłonkówdoprzestrzegania„kodeksurodzinnego”.Prawate
zobowiązywałygłowędomudowłaściwegotraktowaniawszystkichjegoczłonków,szczególnieżony,dzieciiniewolników.Wramachszerokopojętego„zarządzaniadomem”,kodeksytakieomawiały
sposóbodnoszeniasiędorodziców,obowiązkiwobecpaństwa(Tt3,1)iwobecbogów.PonieważKościołychrześcijańskiegromadziłysięwprywatnychdomachibyłytraktowanejakoswegorodzaju
dalszarodzina,skupionawokółdomupatrona,zaleceniatewnaturalnysposóbdotyczyłyzwiązkówistniejącychwKościele.

PrzystosowaniesiępierwotnychchrześcijandorzymskichstosunkówspołecznychbyłoważnymczynnikiemświadectwaKościoławspołeczeństwieizłagodzeniapotencjalnegosprzeciwu

wobecEwangelii(Tt2,5-8.10).Współcześniczytelnicyczęstouznająjedynietradycyjnewartościwłasnejkultury(np.tradycyjnewartościrodzinneXIX-iXX-wiecznejzachodniejklasyśredniej),
należyjednakpamiętać,żePawełnawiązujetutajdotradycyjnychwartościrzymskich,któreobowiązywałyzajegodni(wtymtraktowanieniewolnikówjakoczłonkówówczesnegodomu.Modelten
różniłsięodniewolnictwawinnychkulturach).

15

Tomów,dotegozachęcajikarćzcałąpowagą;niechajcięnikt

nielekceważy.

15.

NaukaozbawczymdzieleBogadokonanymprzezChrystusaiwChrystusiepowinnabyćwykorzystywanaprzezTytusazcałąpowagą,zewskazaniemwszystkichjejpraktycznych

następstw,wnapomnieniachduszpasterskich.Szczegółtenjestbardzoznamiennydlateologiiśw.Pawła.Akcentytegorodzaju,jakżeczęstewjegopismach,sprawiają,żeteologiaApostołaNarodów
jesttakbardzosoteriologiczna.Ostatniesłowategozbiorunapomnieńduszpasterskich,skierowanychzasadniczodoTytusa,sązaadresowanezpewnościądowiernych.NiewolnoimlekceważyćTytusa.
Obawycodoewentualnegobrakuszacunkudlaniegowynikałynajprawdopodobniej–jakwprzypadkuTymoteusza–zpowodumłodegowiekutegoprzełożonegotamtejszychKościołów.Rzeczjasna,
odTytusateżzależałoto,czyjegomłodośćmiałasięstaćokazjądolekceważenia,czyteżdootaczaniagotymwiększymszacunkiem,amożeipodziwem.

WypowiedźsoteriologicznaTt2,11–14spełniafunkcjęmotywacjikilkunapomnieńznajdującychsięwkontekściepoprzedzającym.Niepierwszytoprzypadektakiegowplataniawzwykłą

parenezęwielkichtekstówdogmatycznych.Tutajnacharaktermotywacyjnyfragmentuwskazujespójnik„bowiem”,znajdującysięnapoczątkuw.11.

Wsamejwypowiedzisoteriologicznejmamydoczynienianajpierwztrybemoznajmującym(ukazałasię),poktórymnastępujepouczenie(byśmypobożnieżyli).WzmiankaoimieniuJezusa

implikujenowyopis(wydałsamegosiebie…),niepozbawionyteżswoistegopouczenia(byodkupićnas…).Taksformułowanytekstjestzobowiązaniemchrześcijaninadowysnuwaniawszystkich
wnioskówpraktycznychzfaktuodkupienianasprzezJezusaChrystusa.Odkupienietonietylkodzieło,któredokonałosiękiedyśwhistoriiidoktóregosięgamyobecnietylkoprzezdokumenty
historyczne.Torzeczywistość,któraciąglenanasoddziaływa.

ZarównowspomnianaprzedchwiląfunkcjasoteryjnaTt2,11–14,jakisamsposóbsformułowaniategofragmentustanowiąpewienkonkretnyprzykładubiblijnieniateologiimoralnejlub

mówiącogólniej,ścisłegopowiązaniadogmatuzmoralnością,postulattakczęstopowtarzanywramachzapoczątkowanegopoSoborzeWatykańskimIIprocesuodnowynaszychdyscyplin
teologicznych.

2,15.PawełzachęcaTytusa,byprzekazywałdalejzdrowąnaukęprzedstawionąwTt2,1-14.

Tt3

Wskazaniaogólne

1

Przypominajim,żepowinnipodporządkowaćsięzwierzchnim

władzom,słuchaćichiokazywaćgotowośćdowszelkiegodobrego
czynu:

1.

Udzieliwszy–niekiedydośćszczegółowych–wskazańcodotego,jaknależytroszczyćsiępoduszpasterskuoniektórekategoriewiernych–zupełniepominiętemilczeniemwdowyi

dzieci–znówwracaPawełdozasadduszpasterstwaogólnego.Porządekwewspólnocieutrwalisiętylkowtedy,gdywiernibędąszanowaćwolęswoichprzełożonych,gdybędąimokazywaćszacuneki
wychodzićnaprzeciwichwszelkiminicjatywom.TopouczeniekierujePawełnietyledoTytusa,ileraczejdoogółuwiernych,leczTytusmawiernymtenobowiązekuległościwzględemprzełożonych
przypominać.Niejestwykluczone,żemianemprzełożonychsątuobjęterównieżwładzecywilne.Wiadomo,żePawełniejednokrotnie(zob.np.Rz13,1–2)nakazywałchrześcijanomprzyjmowanie
postawypełnejlojalnościwobectychwładz.

3,1.Lojalnośćwobecpaństwaipodporządkowaniesięjegozwierzchnimwładzombyłoczęstymprzedmiotemnapomnielimoralnych,podobniejakkoniecznośćwypełnianiadomowych

obowiązków(zob.wprowadzeniedoTt2,1-14).Obowiązkiwobecpaństwaiwładzybyłyrównieważne,amożenawetważniejsze,odobowiązkówdomowych.Wypełniającje,chrześcijanieunikali
zarzutunielojalności,bowiemRzymianieniczegonieprześladowalitakkonsekwentnie,jakkultów,któreuważalizawywrotowe.

2

nikogonielżyć,unikaćsporów,odznaczaćsięuprzejmością,

okazywaćkażdemuczłowiekowiwszelkąłagodność.

2.

Wszystkiezasadywspółżyciazbliźnimisprowadzająsięostateczniedopraktykimiłości,wszystkiebyłysformułowanejużprzezJezusaChrystusawJegoKazaniunaGórze,coPaweł

przedstawiłm.in.nadługoprzedListamiPasterskimiwsposóbnastępujący:Błogosławimy,gdynamzłorzeczą,znosimy,gdynasprześladują:dobrymsłowemodpowiadamy,gdynasspotwarzają(1Kor
4,12n).

3,2.Wyrazemwłaściwejpostawywstosunkachmiędzyludzkichbyłookazywaniewszystkimuprzejmości,nawetwrogom.OnastanowikwintesencjęPawłowychzasaddotyczącychrelacji

społecznych.

3

Niegdyśbowiemimybyliśmynierozumni,oporni,błądzący,

służyliśmyróżnymżądzomirozkoszom,żyjącwzłościizawiści,
godniobrzydzenia,pełninienawiścijednikudrugim.

3.

Obrazspołecznościchrześcijańskiejprzedjejnawróceniemzostałtuprzedstawionyzkilkuracji:byzawstydzićchrześcijaniskłonićichdoskruchy;bylepiejuwydatnićogromzbawczej

miłościJezusa;bydokładniejuprzytomnićchrześcijanom,czymsąobecniedziękizbawczymzasługomChrystusa.

4

GdyzaśukazałasiędobroćimiłośćZbawicielanaszego,Boga,

doludzi,

4.

BardzoczęstozdarzasięwpismachPawła,żezwykłe,prozaiczneniekiedyidośćogólnewskazaniasąprzeplatanedygresjamizdecydowaniedogmatycznymi.Taksięrzeczmaw

przypadkuTt3,4–7.Wkontekściewskazańogólnych,kończącychlist,fragmenttenjestswoistymstreszczeniemcałejsoteriologiiPawła.DobroćimiłośćZbawicielanaszego,Boga–tonoweokreślenie
zbawczegodziełaJezusa.JezusChrystusjestwykonawcąodwiecznychplanówBoga.WNimteżprzezJegożycie,śmierćizmartwychwstanieobjawiasięodwiecznadobroć,miłośćBogadoludzi.
Dobroć,nazywanateżczasemwjęzykupolskimłaskawością,toprzymiot,którysprawia,żeBógjestludzki,żeludziemająodwagęiśmiałośćzbliżaćsiędoNiego.Torównieżcnota,dziękiktórejludzie
czująsiędobrze,bezpiecznieibłogowobecnościBoga.JakżepodtymwzględemróżnisięnaszBógodwszystkichpogańskichbożkówsprawującychswojąbezwzględną,wyimaginowanąprzezludzi
władzę.Alemiłośćtocoświęcejniżłaskawośćidobroć.Miłośćjestbardziejdynamiczna,miłośćwyrażasięwczynieniudobra.DlategoożyciuJezusa,opartymnasamejmiłości,powieśw.Piotr,jak
podajeŁukasz:Przeszedł[przezżycie]dobrzeczyniąc(Dz10,38).

OwejepifaniidobrociimiłościZbawicielanienależyodnosićdosamejtylkotajemnicyWcieleniaSynaBożego;przejawemmiłościBogajestcałeżycie,azwłaszczaśmierćJezusa

Chrystusa.

3,3-4.Starożytnifilozofowieczasamizachęcaliludzi,bynaśladowalisposóbpostępowaniasamegoBoga.PawełwskazujenaBożądobroćwobecgrzeszników,okazanąwobdarowaniuich

zbawieniem,bywyjaśnić,dlaczegochrześcijaniepowinnibyćuprzejmiwobecwszystkichludzi,takżewobecswoichwrogów.Filozofowieuważaliwiększośćludziza„służącychróżnymżądzomi
rozkoszom”,dopókiniezostanąztegostanuwyzwoleniprzezprawdziwąfilozofię.Pawełzgadzasięzichocenąludzkiejkondycji,widzijednakinnerozwiązanieproblemu(Tt3,5).

Terminfilantropiaprzetłumaczonyjako„miłośćdoludzi”byłstosowanyprzezpogańskichmoralistówszczególnienaoznaczeniesympatiijakąludziedarzylisiebienawzajem.DlaPawła

BógokazałwChrystusiepodobneuczuciewzględemcałejludzkości.(CzasamisłowotobyłoodnoszonedonajwyższegoBoga,częściejjednakdodobroczynnościcesarza.)Pawełukazuje,wjaki
sposóbnajbardziejcenionewjegokulturzecnotyodzwierciedlająstosunekBogadoczłowieka.

5

niezewzględunasprawiedliweuczynki,jakiespełniliśmy,lecz

zmiłosierdziaswegozbawiłnasprzezobmycieodradzającei
odnawiającewDuchuŚwiętym,

5.

Jesttomiłośćnajbardziejheroicznainajbardziejbezinteresownazewszystkichmiłości,jakieczłowiekmożesobiewyobrazić.Niezasłużyliśmysobienaniążadnymiuczynkaminaszej

ludzkiejsprawiedliwości.Zbawienienienależysięnamzżadnegotytułu.Wstwierdzeniutymmożnadostrzecbezwątpieniaodpowiedźpodadresemtych,którzysądzili,żeusprawiedliwieniadostępuje
siędziękispełnianiuuczynkównakazywanychprzezPrawo.OtóżPawełpowiedziałnainnymmiejscujeszczewyraźniej,żewsprawiezapewnieniaczłowiekowiżyciawiecznegoPrawobyłocałkowicie
bezsilne,żeBógulitowałsięnadludzkościąjęczącąwokowachPrawa:Myrównież,dopókibyliśmynieletni,pozostawaliśmywniewoli„żywiołówtegoświata”.Gdyjednaknadeszłapełniaczasu,zesłał
BógSynaswego,zrodzonegozniewiasty,zrodzonegopodPrawem,abywykupiłtych,którzypodlegaliPrawu,byśmymogliotrzymaćprzybranesynostwo(Ga4,3–5).OkazującnamwJezusieswoją
dobroćimiłość,BógOjcieckierowałsięjedyniewłasnymmiłosierdziem.WskutektegozostawinamPawełtakąotodefinicjęBoga:BógiOjciecPananaszegoJezusaChrystusa,Ojciecmiłosierdziai
Bógwszelkiejpociechy,Ten,którynaspocieszawkażdymnaszymucisku(2Kor1,3n).

SkutkiemmiłosiernejakcjiBogapłynącejprzezJezusaChrystusajestobmycieodradzającenasiodnawiającewDuchuŚwiętym.Obrazobmyciakojarzysięzmetaforągrzechujakobrudu,

nieczystości,skalania.ObmyciedokonujesięprzedewszystkimprzezkrewJezusaChrystusa,leczwsamymsłowieobmyciezawierasiętakżeniewątpliwaaluzjadoceremoniichrztuświętego,
nazywanegopoprostuobmyciem.Wskutektegoobmyciaczłowiekrodzisięnanowolubmówiącdokładniej,jestnanowostwarzany.JeżeliktośpozostajewChrystusie,jestnowymstworzeniem.To,co
dawne,minęło,aoto<wszystko>stałosięnowe(2Kor5,17).

ZmarnowawszyswojąpierwsząegzystencjęprzezgrzechAdama,człowiekmusiałbyćnanowostworzony.DokonałosiętomocąDuchaŚwiętegowchwilizmartwychwskrzeszenia

Chrystusa.WspółzmartwychwstajączChrystusemkażdyznaszostawiawgrobieczłowiekadawnego,samzaśzaczynaistniećjakonowestworzenie.

3,5.EsseńczycyiinniŻydziłączyliDuchaŚwiętegozoczyszczeniem,zwłaszczanapodstawieEz36,25-27,gdzieBógoczyszczaswójludzgrzechubałwochwalstwa.Ponieważchrzestbył

wpalestyńskimjudaizmiedecydującymaktemnawrócenianawiarężydowską,pełnitutajrolęnaturalnegoobrazunawrócenia(zob.komentarzdoJ3,5).

6

któregowylałnanasobficieprzezJezusaChrystusa,Zbawiciela

naszego,

7

abyśmyusprawiedliwieniJegołaskąstalisięwnadziei

dziedzicamiżyciawiecznego.

3,7Skutkamichrztusą:nowenarodzenie,usprawiedliwienieprzezłaskęChrystusa,udzielenieDuchaŚwiętego(por.Rz5,5+),prawododziedziczeniażyciawiecznego,któregozadatkiem

jestdarDucha(por.2Kor1,22).

6–7.

Dopierowtychwarunkachmożemymiećnadziejęnaodziedziczeniekiedyśszczęściawiecznego:jesteśmyjużusprawiedliwieni–nieprzeznaszeuczynki,leczłaskąBożą,jakjeszcze

razPawełtopodkreśli–cieszymysiępełniądarówDuchaŚwiętego,oczekujemyostatecznegozjednoczeniazChrystusem.

3,6.Natemat„wylania”Ducha,zob.Jl2,28(cytowanywDz2,17).

RadydlaTytusa

8

Naukatogodnawiary,ichcę,abyśzcałąstanowczościąotym

mówił,żeci,którzywierząwBoga,mająsięstaraćusilnieopełnienie
dobrychczynów.Jesttodobreipożytecznedlaludzi.

3,8Zob.Mk2,2+.

8.

Stwierdzenie,żenauka,którąPawełgłosizwoliChrystusa,zasługujenawiarę,powtarzasiędośćczęstowlistachpasterskich(por.np.1Tm1,15;3,1;4,6;2Tm2,11).Możliwe,żejestto

jakiśfragmenthymnukościelnego,recytowanegopodczasliturgiichrzcielnej.Nawiaręzasługujetowszystko,coPawełkiedyśosobiście,aobecniezapomocąlistuprzekazałTytusowi.Ijeszczejedno
polecenie:Tytuspowinienprzypominać–itozcałąstanowczością–zobowiązania,jakiebierzenasiebiekażdychrześcijaninwobecniechrześcijan.Chrześcijaninniemożesięograniczaćdosamego
unikaniagrzechów,musisięstaraćusilnieopełnieniedobrychczynów.Tylkotakieżyciemożewydawaćowocewpostacinawróceńinnychludzi.Oboktejukrytej,leczłatwodającejsięwydedukować
motywacji,jestdruga,zupełniejasnosformułowanaipolegającanaodwołaniusiędochrześcijańskiegoodczuciatego,codobreipożyteczne–oczywiściewsensienadprzyrodzonym–dlaludzi.

3,7-8.„Usprawiedliwiony”oznacza„uznanyprzezsądzasprawiedliwego”lub„uniewinniony”przedsądemBożym.ZgodniezeStarymTestamenteminauczaniemżydowskim,sędzia

musiałskazaćwinnego,uniewinnićmógłzaśjedynieniewinnego.JednakwStarymTestamencieBóg,działającwduchumiłościopartejnaprzymierzu,obiecałteż,żeweźmiewobronęswójludiogłosi
gosprawiedliwymzpowodujegowierności;zob.komentarzdoRz1,17.Słowo„dziedzice”odzwierciedlastarotestamentowewyobrażeniadotycząceodziedziczeniaZiemiObiecanej.Jesttoobraz,
którymwewczesnymjudaizmiewnaturalnysposóbposługiwanosię,byprzedstawićwejściedoprzyszłegokrólestwaBożego.

Natemat„życiawiecznego”,zob.komentarzdoTt1,2-3;natemat„nadziei”,zob.komentarzdoTt2,13.DlaPawła,podobniejakdlawyznawcówjudaizmu,życiewiecznerozpoczynałosię

wrazzezmartwychwstaniemumarłych,gdynastąpikoniectegoświataipocząteknowego.JednakdlaPawłanadziejatazostałajużzapoczątkowanazmartwychwstaniemChrystusa.

2,15-3,8.Świadectwoskładaneżyciem.Pawełuzasadnia,dlaczegopowinnicałymżyciemskładaćświadectwooJezusie(Tt2,5.8.10);Bógpragnie,abywszyscyludziezostalizbawieni,

zapłaciłteżolbrzymiącenę,bytozbawienieumożliwić.Obecniejedynymsposobemprzeciwstawieniasięnegatywnemuobrazowichrześcijaństwawoczachświatajestnienaganneżycie.

9

Unikajnatomiastgłupichdociekań,rodowodów,sporówikłótni

oPrawo[Mojżeszowe].Sąbowiembezużyteczneipuste.

9.

Takwięcnieulegawątpliwości,żenaKretętrafilicisamifałszywinauczyciele,którzypróbowalibałamucićchrześcijanefeskich(1Tm1,3–7;4,1–11;6,3–19;2Tm2,14.16–10).Tesame

rodowodystarotestamentalnesąprzedmiotemichnauczania,tesamesporyowiększeimniejszeprawa,osposóbrozumieniatychspraw,zwłaszcza–jaksięwydaje–przepisówdotyczącychczystości
rytualnej.Jakzachętadospełnianiadobrychuczynkówbyłaumotywowanadobremipożytkieminnychludzi,takzakazujeApostołzajmowaniasiębredniamiwspomnianychprzedchwilą
pseudoapostołówdlatego,żesąbezużyteczne,puste.Pawełnieuważanawetzarzeczsłusznązreferowaćgłównychbłędów,bynastępniepodsunąćTytusowiskutecznekontrargumenty.Sątogłupstwa,
którymiwogóleniewartosięzajmować.

3,9.RodowodyorazszczegółoweproblemyPrawa(wtymsporyżydowskichnauczycieliPrawaobrzmienielubwymowęhebrajskichsłów)miałyznaczeniedrugorzędneiniedotyczyły

tego,conajważniejsze,azwłaszczaduchaStaregoTestamentu(zob.komentarzdoTt1,10;1Tm1,6;2Tm2,14).

10

Odsekciarzaodsuńsiępopierwszymlubpodrugim

upomnieniu,

3,10Sekciarza.Dosł.:„człowiekaheretyckiego”,znaczenieetymologiczne:„ten,którywybiera”.SłowowBibliiużytetylkotutaj,jestzapożyczonezterminologiiówczesnychszkół

filozoficznych.Wjęzykuchrześcijańskim„herezja”(por.1Kor11,19;Ga5,20)towybórdokonywanywodniesieniudoprawdwiary,któryrodziseparatyzmipodziały.Osposobiepostępowaniawtej
materiizalecanymprzezPawłazob.1Kor5,5+.

11

wiedząc,żeczłowiektakijestprzewrotnyigrzeszy,przyczym

samnasiebiewydajewyrok.

10–11.

Podobniejakbłędnąnauką,takteżisamymijejgłosicielaminieradziPawełzajmowaćsięzbytdługo.Sątoludziefanatyczni,niezdolnidospokojnejdyskusji.Jeśliwięcjedno–

najwyżejdwukrotne–ichupomnienieniepomoże–nienależyzwracaćnanichwięcejuwagi.Trudno,saminasiebiewydająwyrokpotępienia(por.2Tm2,25n;zob.takżeMt18,15–16).Stanowczość,
bezkompromisowośćtejradyjestrównieżpodyktowanatroskąonienaruszalnośćdepozytuwiary.

3,10-11.Słowoprzetłumaczonejako„sekciarz”niezawszebyłostosowanewznaczeniunegatywnym.Spokrewnionyznimrzeczownikbyłpóźniejużywanynaoznaczenieróżnychszkół

filozoficznych,zaśJózefFlawiuszstosowałgowodniesieniudoróżnychorientacjiistniejącychwramachjudaizmu.Pawełposługujesięnimtutajjednakwsensienegatywnym(podobniejakwGa5,20;
por.1Kor11,19),naoznaczenietendencjisekciarskichlubrozłamowych.

Prawożydowskiewymagałoudzieleniaprywatnegonapomnieniaprzedwniesieniemoskarżeniaprzedzgromadzeniereligijne.Proceduratastwarzaławinowajcymożliwośćopamiętaniasię.

Jednązsurowszychkarbyłowykluczeniewinowajcy,którynieokazywałżalu,zreligijnejwspólnotynaokreślonyczaslubdopókisięnienawróci.PonieważPawełzalecastosowanietejkaryjedyniew
skrajnychprzypadkach,wywoływaniepodziałów,októretutajchodzi,musiałobyćpoważnymwykroczeniem.Człowiektenjużsięsamwykluczyłzewspólnoty.

3,9-11.Unikajpodziałówiludzi,którzyjewywołują.Członkowiechrześcijańskiejwspólnotypowinnipostępowaćłagodnie,unikaćstosowaniaprzemocy(Tt3,1-2;por.Rdz26,18-22)

orazodciąćsięodludzi,którzyswoimnieposłuszeństwemniwecząchrześcijańskieświadectwo.

12

GdypoślędociebieArtemasalubTychika,postarajsięczym

prędzejprzybyćdomniedoNikopolis,

12.

Następujekilkazaleceńnaturyjużczystopraktycznej.OArtemasienicpozatymniewiemy,TychikzaśtowarzyszyPawłowiwdrodzezMacedoniidoAzjiMniejszej,potrzeciejpodróży

misyjnej(Dz20,4).PochodziłzAzjiMniejszejirównieżdoręczaładresatomPawłowyListdoEfezjaniListdoKolosan.Odniegowłaśnieadresaciowychlistówmielidowiedziećsięczegoświęcejo

losachuwięzionegoApostoła(Ef6,21n;Kol4,7–9).Pawełbardzosobiecenipomoc,wyświadczanąmuprzezTychika,ajegosamegonazywaumiłowanymbratem,wiernymsługąiwspółpracownikiem
wPanu(Kol4,7).Trudnostwierdzić,czyTychikbyłrównieżsekretarzem-skrybąlistówPawła.Wszystkowskazujenato,żeonlubArtemasmastaćsię–niewiadomo,najakdługo–zastępcąTytusana
Krecie.DlaTytusabowiemprzygotowałPawełjakieśinnezadania.Nimjednaknastąpiwyjazd–Pawełwcalenieprecyzuje,kiedytomożemiećmiejsce–musiTytusstaćwiernienastrażyczystościi
nienaruszalnościnaukiprzejętejodApostoła.

3,12.NikopolisznajdowałosiępogreckiejstroniewybrzeżaAdriatyku,około400kmnawschódodItalii.Położonewpobliżuwybrzeżailiczącesobiejedyniestolatmiasto,nienależydo

miejsc,którychmoglibyśmyspodziewaćsięwpseudoepigrafie.Towłaśnietam30latpóźniejosiedliłsięwygnanyzRzymustoickifilozofEpiktet,mogłysięwięctamodbywaćfilozoficznedebaty,
którestwarzałyokazjędozłożeniachrześcijańskiegoświadectwatakżewczasachPawła.PragnącnajwyraźniejudaćsiędoRzymu,PawełzamierzaopuścićprowincjęAzję,przejśćprzezMacedonięi
poczekaćwNikopolisnaTytusa,którymaprzybyćzKrety,pootrzymaniuwiadomościodPawła.Wzimiepodróżmorskaniebyłamożliwa,Pawełmusiałbywięcpoczekaćwtymmieścienaniego(zob.
komentarzdo2Tm4,21).Tytusudałsiępóźniejnapółnoc,byrozpocząćposługęwDalmacji(2Tm4,10),gdziejużwcześniejdotarłochrześcijaństwo(Rz15,19dotyczytegoregionu).PonieważPaweł
posłałpóźniejzRzymuTychikadoTymoteusza(2Tm4,12),doTytusazostałprzypuszczalniewysłanyArtemas.(ChociażimięArtemaszbudowanebyłozimieniagreckiejboginiArtemidy,niemożna
natejpodstawiewnioskowaćczyczłowiektenbyłŻydem,czyteżpoganinem.WtymokresieżydowskieimionawEgipcieiprzypuszczalnieinnychczęściachcesarstwazawierałyczłonArtem-;por,
analogiczneimiężydowskiegochrześcijaninaApollos,pochodząceodimieniagreckiegobogaApolla.)

13

postanowiłembowiemtamspędzićzimę.Zenasa,uczonegow

Prawie,iApollosazaopatrznależycienadrogępowrotną,byimna
niczymniezbywało.

3,13.Określenie„uczonywPrawie”możesięodnosićdożydowskiegoznawcywdziedzinieprawa,leczwdiasporzeoznaczałoraczejjurystęspecjalizującegosięwprawierzymskim.

Prawnicytacybylibiegłymiretorami(podobniejakApollos;zob.komentarzdoDz18,24)orazludźmiwpływowymi.(Wprzeciwieństwiedoprzedstawicieliinnych,starożytnychwolnychzawodów,np.
lekarzy,którzybyliczasaminiewolnikami,prawnicyzajmowalizwyklewysokąpozycjęspołeczną.)Podobniejakwiększośćimion,równieżZenasjestpoświadczoneprzezżydowskieinskrypcje
nagrobne,więczawód,któryuprawiał,niemusiwykluczaćżydowskiegopochodzenia.ByćmożeoniApolloswywodzilisięzkręgówwykształconejżydowskiejelityzAleksandrii.

Wersettenstanowiskrócony„listpolecający”,byudzielićgościnyZenasowiiApollosowi(zob.komentarzdoTt1,8),którzymusieligodostarczyćTytusowi,Słowo„zaopatrzyć”dotyczy

zaspokojeniaichpotrzeb,bymoglikontynuowaćswojąpodróż,byćmożenapołudnie,doCyrenylubAleksandrii.

14

Niechżeinasi[wierni]naucząsięprzodowaćwdobrych

uczynkach,któresłużązaspokojeniukoniecznychpotrzeb–żebynie
bylibezzasług.

3,14koniecznychpotrzeb.Albo:„potrzebtegożycia”.

13–14.

Wydajesię,żelistPawładoręczyliTytusowiwłaśnieZenasiApollos.OkreślenieZenasamianemuczonegowPrawiepozwalasiędomyślać,żebyłtouczonyżydowski,nawrócony

nachrześcijaństwoalbo–cojestmniejprawdopodobne–jakiśprawnikrzymski,byćmożejużjakochrześcijaninspełniającyswojeurzędowefunkcje.ApolloszaśtopostaćdobrzePawłowiznana–
zwłaszczazpobytuwEfezie(por.Dz18,24–26)–choćniezawszedziałającazgodniezintencjamiApostoła–coodnosisięprzedewszystkimdonauczaniaApollosawKoryncie,gdziepowstałonawet
specjalnezgrupowanieapollonistów(por.1Kor1,12;3,4–6.22;4,6;16,12).ApollosiZenasznajdąsięnaKrecieprawdopodobnietylkoprzejazdem,udającsiębyćmożedoAleksandrii,ojczyzny
Apollosa.Drogajestdośćdługa–tymdłuższa,żemająprzecieżwrócićdoAzjiMniejszej–idlategoPawełpolecaobydwuludziłaskawościTytusa.Chodzigłównieoichmaterialnewsparcie.Pawłowi
wyraźniezależynatym,bychrześcijaniemieszkającynaKrecierównieżwtensposóbzaznaczyliswojąłącznośćzinnymibraćmiwChrystusie,żebyniebyligorsipodwzględemgromadzonychzasług
odchrześcijanAzjiMniejszejczyGrecji–zwłaszczaMacedoniiiAchai.

3,14.Pawełzachęcadodobroczynności(zob.komentarzdo2Kor9,6-8;Ga6,6-10).

Epilog

15

Pozdrawiającięwszyscyzmegootoczenia.Pozdrówtych,

którzynaskochająwwierze.Łaskazwamiwszystkimi!

3,15Łaska.Wtekściezach.dodane:„Pana”,albo(Wulgata):„Boga”.WWulgacienakońcuwierszadodane:„Amen”.

15.

Wodróżnieniuodadresu,którybyłwyjątkowodługiiuroczysty,jakwLiściedoRzymian–zakończeniejestbardzokrótkie.Nikogospośródludzizeswegootoczenianiewspomina

Apostołpoimieniu.PrawdopodobnieniktznichniebyłznanyTytusowi.Wkażdymrazieprzesłanepozdrowieniemabyćprzekazanewszystkimwiernym,gdyżPawełczujesięichbratemwtejsamej
wierzeimiłości.Listzamykażyczeniełaski,gdyżPawełjestwpełniświadomtego,żebezBożejpomocyanisamTytus,anichrześcijaniemieszkającynaKrecieniebylibywstanie–mimonajlepszej
woli–uczynićzadośćwszystkimprośbom,poleceniominakazomApostoła.

3,15.Zgodniezezwyczajem,nakońculistuumieszczanopozdrowienia.Czasamizawierałyonewyrażeniawrodzaju„tych,którzynaskochają”,bywskazać,dokogoogólnepozdrowienie

sięodnosi.

TableofContents

Wprowadzeniedolistówśw.Pawła.3
Paweł-Apostołnarodów..3
PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła.4
ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła.5
LISTYPASTERSKIE.6
WstępdoListudoTytusa(B.P.)10
Okolicznościpowstania.10
Treśćiteologia.11
WstępdoListudoTytusa(P.K.)12
Tt1.13
Adres.13
OprzełożonychKościołanaKrecie.15
Przeciwsiejącymniepokój18
Tt2.20
Wskazaniadlaróżnychstanów..20
Tt3.25
Wskazaniaogólne.25
RadydlaTytusa.28
Epilog.31