Koncepcja dzieła literackiego Romana Ingardena.
Fenomenologia- pochodzi od greckiego słowa oznaczającego zjawisko, to zespół zjawisk, które jawią się w świadomości.
Ingarden ( z pochodzenia Polak)- uczeń Husserla, soją filozofię literatury wyłożył w dwóch podstawowych książkach: O dziele literackim ( pol. wyd. 1960) oraz O poznawaniu dzieła literackiego ( 1937). W obydwu wypadkach mamy do czynienia z analizą ogólnej idei dzieła literackiego oraz ogólną strukturą aktu poznawczego. Jak pisze Ingarden we Wstępie do O poznawaniu dzieła literackiego istnieją dwa sposoby czytania:
- pierwsze, które odnosi się do pewnego określonego indywidualnego dzieła i jest szczególnego rodzaju doświadczeniem;
- drugie, które prowadzi poznającego do ogólnego uchwycenia z istoty płynącej struktury i swoistości dzieła sztuki w ogóle.
Ingarden wybiera drugi sposób czytania, w którym chodzi o aprioryczną analizę ogólnej idei literackie dzieło sztuki. Czytanie fenomenologiczne według Ingardena nie jest skupione na tym, co w dziele jednostkowe, nie ma nic wspólnego z doświadczeniem, lecz stara się uchwycić samą ideę dzieła literackiego.
Teoria Ingardena jest oryginalna, nowatorska, cechuje ją: antygenetyzm ( geneza nie pomaga zrozumieć dzieła), antypsychologizm (dla zrozumienia dzieła nie jest nam potrzebna znajomość psychiki twórcy), antynaturalizm ( dzieło sztuki jest wytworem kultury), antyhistoryzm.
Kierunki, na które wpływ miała fenomenologia Ingardena:
- Nowa Krytyka,
-Niemiecka Sztuka Interpretacji,
-Francuska Krytyka Tematyczna,
-Niemiecka Estetyka Recepcji i Oddziaływania.
Dzieło literackie to twór intencjonalny o charakterze intersubiektywnym.
Intencjonalny- zawsze powstaje w aktach świadomości odbiorców, w intencji czytelnika; intencja tego, który tworzy i z drugiej strony intencja odbiorcy.
Intersubiektywny- jest tworem niezależnym, subiektywnym.
Dzieło literackie jest zawsze tworem dwuwymiarowym: składa się z faz i z warstw.
Faz- dzieła literackiego nie jesteśmy w stanie pojąć jednym spojrzeniem, nasze poznanie przebiega fazowo.
Warstw- Ingarden wyróżnił 4 warstwy: warstwa brzmień, warstwa znaczeń ( brzmienia układają się w znaczenia), warstwa przedmiotów przedstawionych, warstwa uschematyzowanych wyglądów.
Pojęcia:
Quasi- sądy (niby- sądy)- sprawiają, że zdanie nie jest ani prawdziwe, ani fałszywe, jest tworem fikcjonalnym, w literaturze możemy powiedzieć wszystko, mówiąc tworzymy fikcję. Nie orzekają niczego wprost o rzeczywistości, lecz ustanawiają osobną rzeczywistość fikcjonalną. Nie podpadają pod kryteria prawdy i fałszu.
Funkcja referencyjna- to, o czym mówi literatura może przypominać rzeczywistość, ale nią nie jest. Literatura jest domena fikcji, w pewien sposób jednak coś przez literaturę rozumiemy.
Miejsca niedookreślone- wszelkie momenty nie do końca wyjaśnione, za pomocą wieloznaczności słów, np. piękna dziewczyna o błękitnych oczach i blond włosach przez każdego będzie inaczej wyobrażana. Na początku Ingarden mówił, że dzieło literackie posiada nieskończenie wiele miejsc niedookreślonych, dzielą się na takie, które dają się usunąć i takie, których usunąć nie można. Później zawęził: ograniczona ilość miejsc niedookreślonych.
Konkretyzacja- wypełnianie przez indywidualnego czytelnika schematycznej struktury dzieła literackiego podczas aktu lektury. Zawarte w O poznawaniu dzieła literackiego. Dwa typy konkretyzacji: pozioma i pionowa.
Pozioma- odbiór, który dokonuje się w jednym czasie, ale inna świadomość, wrażliwość, doświadczenie lekturowe, wiedza.
Pionowa- zależy od czasu lektury dzieła literackiego jako dziecko interpretujemy inaczej, czytając to samo w późniejszym czasie dostrzegamy coś innego, zależy także od epoki, np. Hamlet wystawiany inaczej, uwspółcześniony.
Polska myśl strukturalistyczna
Polscy strukturaliści od początku skoncentrowali swoją uwagę na jednym z najistotniejszych wątków refleksji o literaturze spod znaku strukturalizmu- teorii komunikacji literackiej.
W zamierzeniach polskiej szkoły teorii komunikacji literackiej, za której najważniejszych przedstawicieli uznać można Janusza Sławińskiego, Aleksandrę Okopień- Sławińską, Michała Głowińskiego, Edwarda Balcerzana i Kazimierza Bartoszyńskiego, leżało precyzyjne zbadanie układu wpisanych w komunikat literacki relacji między jego nadawca i odbiorcą ( na przykład reguł wewnątrztekstowej gry, jaka nawiązuje się między partnerami literackiej sytuacji komunikacyjnej). Strukturaliści polscy wykorzystali tutaj inspiracje płynące z badań strukturalistów praskich i z semiologicznych orientacji myśli strukturalistycznej, jak i z dwudziestowiecznych teorii lektury- począwszy od Romana Ingardena, przez teorię Jeana Paula Sartre'a, aż do prac niemieckich estetyków recepcji- zwłaszcza Hansa Roberta Jaussa i Wolfganga Isera.
Polscy strukturaliści stworzyli w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych najprężniejszą w dziejach polskiego literaturoznawstwa szkołę teoretyczną zajmującą się badaniami nad komunikowaniem literatury. Bardzo ważna w teorii tej szkoły była również perspektywa socjologiczna, a więc nacisk na rozmaite aspekty społecznego funkcjonowania dzieła literackiego. Jednym z podstawowych kierunków refleksji było badanie relacji między danym dziełem literackim i wpisanym w niego tak zwanym horyzontem oczekiwań nadawcy ( jego wyobrażeniami na temat oczekiwań estetycznych oraz ideowych odbiorcy) a funkcjonowaniem tegoż dzieła w zmieniających się w czasie sytuacjach odbioru.
Badaczom polskim chodziło przede wszystkim o określenie ogólnych warunków możliwości komunikacji literackiej- to znaczy zawartego w dziele literackim wstępnego projektu sytuacji komunikacyjnej. Szczególną uwagę zwracali więc na wszelkie znajdujące się w literaturze odautorskie sygnały, jak należy ja odczytywać, dokonywali rekonstrukcji norm odczytywania właściwych danej publiczności literackiej, badali konwencje literackie określająco każdorazowo odbiór dzieła, rekonstruowali role nadawcy i odbiorcy wpisane w komunikat literacki.
W pracach strukturalistów pojawiły się jedne z najważniejszych terminów powojennej polskiej teorii literatury- na przykład koncepcja podmiotu czynności twórczych ( wpisanego w dzieło literackie dysponenta reguł jego odczytywania- teoretycznej figury nadawcy, dającej się opisać na podstawie analizy organizacji wewnętrznej dzieła, czyli reguł jego kompozycji, ukształtowania stylistycznego i wersyfikacyjnego, przynależności gatunkowej itp.), czy idea stylów odbioru ( typologia sposobów odczytywania literatury), i kategoria odbiorcy wirtualnego ( odpowiednika podmiotu czynności twórczych- a więc komunikacyjnej roli odbiorcy zakładanego przez dzieło literackie, której projekt został również wpisany w strukturę tego dzieła).
Bardzo cennym, choć raczej pobocznym, wątkiem w dorobku szkoły polskiej były również badania nad konstrukcją fabuły, częściowo inspirowane dokonaniami narratologów francuskich.