Sens i zakres znaczeniowy pojęć: nowoczesność, ponowoczesność, poststrukturalizm.
Wiek XX należy uznać za wiek za wiek teorii literatury w pełnym tego słowa znaczeniu. Na rozwój teorii literatury w XX wieku wpłynęły dwa przełomy:
1. przełom antypozytywistyczny, który przyniósł jej naukową autonomię i skierował jej zainteresowania w stronę języka dzieła literackiego (tzw. zwrot lingwistyczny);
2. przełom poststrukturalistyczny, który z kolei tę naukową autonomię podważył, powodując kolejne ważne zwroty teorii:
- zwrot pragmatyczny;
- zwrot etyczno-polityczny;
- zwrot narratywistyczny;
- a w konsekwencji zwrot kulturowy.
Teorię literatury, którego najdoskonalsze wcielenie pojawiło się na gruncie powojennego strukturalizmu francuskiego, nazywamy teorią nowoczesną (by podkreślić jej mocne osadzenie w nowoczesnym modelu wiedzy naukowej, którego źródła tkwią w Kartezjańskim racjonalizmie). Definicję teorii nowoczesnej precyzyjnie sformułował Ryszard Nycz, że jest to:
usystematyzowany zespół ogólnych twierdzeń (o istocie odmianach oraz strukturalnych i ewolucyjnych prawidłowościach literatury) stanowiących próbę całościowego i naukowo obiektywnego opisu, klasyfikacji i wyjaśniania o uniwersalnie ważnym wobec całej dziedziny zjawisk literackich zastosowaniu.
Teoria nowoczesna weszła w fazę potężnego kryzysu wraz z poststrukturalizmem, a współcześnie uznaje się, że należy już ona do przeszłości.
W latach 60. i 70. teoretycy literatury stanęli przed dylematem: czy nadal uprawiać teorię literatury i jak rozumieć jej zadania? Wywołało to wieloletnią debatę nad statusem teorii w ramach dyscypliny badań literackich, a ostatecznie spowodowało silny przełom porównywany do przełomu antypozytywistycznego.
Jedna z prób wyrażenia specyfiki poststrukturalizmu, podjęta przez Roberta Younga, określała go dość radykalnie mianem „końca Teorii”. (Koniec oznaczał zakwestionowanie modelu nowoczesnej teorii i dyskwalifikację ideału „mocnej” nauki w humanistyce).
W wyniku dyskusji podważone zostały wszystkie założenia teorii literatury spod znaku strukturalizmu, a przede wszystkim autonomiczność, obiektywność, uniwersalność oraz idee metajęzyka. Poststrukturalizm okazał się wiec nurtem o charakterze metateoretycznym.
Przełom poststrukturalistyczy określany często mianem „przełomu antypozytywistycznego lat sześćdziesiątych” z uwagi na to, że przyniósł zmiany modelu teorii / wiedzy o literaturze. Wówczas dla literaturoznawców XIX/XX wieku, głównym przedmiotem zainteresowania stała się ogólna kondycja ich dyscypliny. O ile w przypadku przełomu antypozytywistycznego u źródeł debaty metadyscyplinarnej tkwiła wspomniana konieczność odłączenia od przyrodoznawstwa i ufundowania jej jako odrębnej dziedziny, o tyle przed poststrukturalistami stanęło zadanie innego rodzaju. Debaty przełomu poststrukturalistycznego podważyły przede wszystkim wzorce racjonalności, w których nauka o literaturze znajdowała fundamenty. Trzy najważniejsze pytania postawione przez poststrukturalizm dotyczyły:
1. jakie są możliwości i ograniczenia poznawcze teorii, czy tezy teoretyczne obowiązują zawsze i wszędzie?
2. jakim językiem pisać teorię-przy założeniu, że sposób pisania nie jest neutralny, bo wywierają nań istotny wpływ retoryka, ideologia czy pożądanie; czy można pisać rozprawy teoretyczne językiem literackim?
3. jak przedstawia się realizacja między teorią i interpretacja, czy teoria pomaga w praktyce interpretacyjnej, czy też ją ogranicza?
Oczywiście odpowiedziami na te pytania będzie musiał się zająć również teoria. Tego rodzaju teorię, której cele są krytyczne wobec tradycyjnych sposobów teoretyzowania, nazywamy teoria ponowoczesną, podkreślając także w ten sposób jej silne związki z filozofią ponowoczesną (pojmowaną jako krytyka zachodniej tradycji metafizycznej i światopoglądu oświeceniowego, tworzących fundamenty nowoczesnego modelu wiedzy).
Teoria ponowoczesna traktowana obecnie jako etap przejściowy w dziejach dwudziestowiecznej wiedzy o literaturze, zwrócona w stronę tradycji i nastawiona na jej rewizję- przygotowała pole dla obecnej fazy rozwojowej teorii literatury, określonej mianem teorii kulturowej.