Estetyka pozytywizmu
Nie do ody, lecz do prawa
Pozytywizm był nurtem światopoglądowym, który po raz pierwszy chciał wyodrębnić i uzasadnić coś takiego, jak nauka o świecie ludzkim. Wiedzy o świecie dostarczały głównie nauki przyrodnicze. Pod ich przywództwem dokonywała się integracja wiedzy o człowieku i jego wytworach. Pierwszorzędną rolę w tej integracji odegrały badania historyczne i estetyczne Hipolita Taine'a
Hipolit Taine:
fanatyk naukowości
autor m.in. Filozofii sztuki, Historia literatury angielskiej
aby zrozumieć jego postawę należy uświadomić sobie, na czym polegało w II poł. XIX wieku pojęcie naukowości w pozytywizmie chodziło przede wszystkim o ustalenie metody badawczej, która opierała się na analizie zjawisk dostępnych doświadczeniu. Przedmiotem badań były fakty: chodziło o ustalenie przyczyn zjawisk powszechnie dostrzeganych. Dla pozytywistów przyczyny te miały charakter ziemski i działały na zasadzie praw naturalnych. Taine pisał: „ w gruncie rzeczy nie ma wcale mitologii ani języków: są tylko ludzie, którzy układają słowa i obrazy według potrzeb swoich organizmów i według pierwotnych kształtów swojego umysłu”. Właściwym celem badań nie są w tej sytuacji przedmioty kultury, ale ukryta za nimi historia człowieka.
wg niego zachowania ludzkie to fakty, nie zaś wartości i ideały
nauka powinna stwierdzać i wyjaśniać
akceptuje model scjentystyczny, jako model najbardziej sprawdzony i efektywny
nie ma różnicy miedzy zjawiskami przyrody a fenomenami „duchowymi”
w świecie przyrody panuje powszechny determinizm
należy rozkładać dzieła literackie na czynniki, które złożyły się na ich powstanie. Występują trzy takie czynniki: rasa, środowisko i czas.
Rasa- to nie tylko typ antropologiczny, lecz właściwości narodu „uosobienie pierwotne”. Środowisko zaś oznacza warunki geograficzne, ekonomiczne i społeczne (pochodzenie). Czas jest nieodwracalny, formy wcześniejsze warunkują późniejsze. Wszystkie trzy czynniki koncentrują się w kategorii „stanu ducha i obyczajów”, który odpowiada współczesności. Oddziałuje on na artystę bezpośrednio i należy traktować go jako mediację między dziełem a światem zewnętrznym.
artysta, podobnie jak każdy inny człowiek społeczeństwa, podlega biegowi dziejów, nie ma żadnych szans na wyzwolenie się z ogólnych determinacji, które określają jego zachowanie na wszystkich poziomach
postać artysty stanowi wytwór złożonych okoliczności, filtr przez który przemawia rzeczywistość
historia literatur danego narodu ma służyć zbadaniu jego psychologii
społeczeństwo jest wprawdzie sumą jednostek, ale relacje między nimi nie są mechaniczne. Grupa ludzka rządzi się psychologią zbiorową, której rezultatami są zachowania społeczne, dzieła naukowe, literatura, sztuka.
sztuka powinna akcentować podstawowe, najbardziej istotne cechy danego przedmiotu naśladowanego, cechy, którym podporządkowane są inne właściwości. Dzieło sztuki naśladuje wybiórczo i na tym polega jego swoistość w stosunku do poznania naukowego.
Układ wartości literackich jest podporządkowany układowi wartości moralnych np. dzieło przedstawiające bohatera jest warte więcej niż dzieło przedstawiające tchórza.
Sztuka, tak samo jak natura, odlewa swoje twory we wszystkich formach; lecz żeby twór był zdolny od życia, potrzeba, zarówno w sztuce jak i w naturze, aby kawałki stanowiły całość i aby najdrobniejsza cząsteczka najdrobniejszego pierwiastka była sługą ogółu. Jest to efekt harmonii i w tej dziedzinie sztuka przewyższa naturę.
Dzieło literackie jest wytworem i obrazem „ stanu ducha i obyczajów”
To tyle z artykułu. W celu uzupełnienia dodaję również informacje z innych źródeł
Pozytywizm w badaniach literackich
- kierunek w nauce o literaturze ukształtowany w 2. połowie XIX wieku, przenoszący w jej obręb zasady filozofii pozytywnej, sformułowane przez A. Comte'a. Pozytywizm traktuje dzieło literackie genetycznie (metody genetyczne) jako wytwór określony przez różnego rodzaju przyczyny: społeczne, historyczne, geograficzne, psychologiczne, biograficzne.
Ukształtował się dwie podstawowe tendencje w obrębie pozytywizmu:
scjentystyczna - zmierzająca do uogólnień i formułowania praw uniwersalnych
filologiczno-faktograficzna - zadowalająca się opisem jednostkowych faktów.
H. Taine, najwybitniejszy przedstawiciel estetyki pozytywistycznej, ujmował dzieło jako następstwo (tzw. dominujących właściwości) jednostki, zależnych od rasy, środowiska oraz momentu historycznego. Wyjaśnianie przyczyny stało się głównym elementem interpretacji dzieła. Pozytywizm traktował więc literaturę w sposób deterministyczny: jej rozwojem rządzą prawa, które nauka winna odkryć. Nauka o literaturze nie różni się jakościowo od nauk przyrodniczych, jej zadaniem jest przede wszystkim wyjaśnianie poprzez genezę, a nie wartościowanie. W. Scherer twierdził, że w dziedzinie literatury należy ujawniać to, co odziedziczone, nauczone, przeżyte. Nurt filologiczny pozytywizmu kładł głównie nacisk na faktografię traktując jako szczególny obowiązek badacza zgromadzenie jak największej liczby materiałów; rozbudowanie badań w tym zakresie stanowi dużą zasługę pozytywizmowi i umożliwiło dalszy rozwój wielu dziedzin nauki o literaturze. Pozytywizm zbudował naukowe podstawy zwłaszcza takich dziedzin, jak krytyka tekstu (filologia), komparatystyka, poszukiwania archiwalne. Mimo że uwydatniał rolę praw w rozwoju literatury, jego właściwą domeną były analizy zjawisk jednostkowych; liczne syntezy historycznoliterackie, dokonywane przez jego przedstawicieli, były zwykle uszeregowaniem szczegółowych faktów. Pozytywista francuski F. Brunetiere usiłował przedstawiać rozwój literatury (zwłaszcza gatunków literackich) według zasad darwinowskiej teorii ewolucji. Pozytywizm nie przeprowadzał rozgraniczeń pomiędzy badaniem dzieł a badaniem życia autorów; często traktował utwór jako dokument biograficzny. Pewne elementy pozytywizmu w badaniach literackich przetrwały do czasów współczesnych, jednakże pierwsze ostre reakcje przeciw niemu ujawniły się na przełomie XIX i XX wieku. Wyraźne były w sformułowanej przez W. Dithleya koncepcji humanistyki, przeciwstawianiu nauk humanistycznych naukom przyrodniczym, w rozpowszechniających się tendencjach idiograficznych. Wyrazem odejścia od pozytywizmu były takie kierunki w nauce o literaturze, jak croceanizm i neoidealizm. W Polsce pozytywizm w badaniach literackich był kierunkiem dominującym do roku 1914 (m.in. P. Chmielowski, B. Chlebowski, I. Chrzanowski, S. Windakiewicz), w okresie między wojennym jego wpływy uległy wydatnemu ograniczeniu dzięki działalności takich uczonych, jak: Z. Łempicki, K. Wóycicki, M. Kridl, R. Ingarden, a także młodych badaczy debiutujących w 2. połowie l. 30. ( m.in. F. Siedlecki, K. Budzyk, S. Żółkiewski).
Hipolit Taine
(ur. 21 kwietnia 1828 w Vouziers, zm. 5 marca 1893 w Paryżu) - francuski filozof, historyk i krytyk literacki.
Taine - jako pierwszy historyk - zajął się analizą faktów społecznych, interpretując je psychologicznie i socjologicznie. Uważał, że w dziejach nie istnieje postęp i rozwój, ale zmiany skokowe. Był zwolennikiem naturalistycznego i pozytywistycznego interpretowania kultury. Prawa historii wg niego były równoważne prawom natury.
Twierdził, że wydarzenia historyczne zależą od determinacji trzech czynników: środowiska (milieu), rasy (race, w jego znaczeniu chodzi tu o stan fizyczny człowieka, jego miejsce w przyrodzie i jego etap rozwoju w ramach ewolucji biologicznej), oraz momentu (moment, stopień rozwoju intelektualnego człowieka). Opracowawszy narzędzia pozwalające na analizę historii, Taine uważał tę dyscyplinę za naukę ścisłą.
Najważniejszym dziełem była Filozofia sztuki, wydana w 1865 roku. W 1908 roku wydano w Polsce jego Podróże po Włoszech pięknie opisujące Italię po której wędrował w 1864r. - w przekladzie A. Sygietyńskiego.
Taine Hippolyte Adolphe (1828-1893), filozof francuski, przedstawiciel pozytywizmu. Od 1864 profesor École des Beaux Arts w Paryżu. Od 1878 członek Akademii Francuskiej. Poglądy Taine'a zbliżone były do teorii J.S. Milla. Ważne były dla niego jedynie fakty.
W psychologii stał na stanowisku atomistycznym, nie uznając istnienia substancjalnej i trwałej duszy. W kwestii kultury był indywidualistą, głosił prymat jednostki nad masami. Historię ujmował nieewolucyjnie. Nie przywiązując wagi do zjawiska czasu, sądził, że należy poszukiwać "faktów powszechnych" wyrażających ponadjednostkowe prawa ogólne.
Główne dzieła: Essais de critique et d'histoire (1858), Filozofia pozytywna w Anglii. Studium nad Millem (1864, wydanie polskie 1883), Filozofia sztuki (1865-1868, wydanie polskie 1896).
Z. Mitosek, Teorie badań literackich, wyd. 5, Warszawa 2004, str.93-111.
Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 2002, s. 427.