CCF20100314001

46 Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

/

jemnym dostosowaniu, zharmonizowaniu, tak aby ostatecznie tworzyły naturalną i sensowną całość. Adaptacja wzajemna leksykalnych elementów tekstu musi mieć przede wszystkimi charakter logiczny. Niefortunnie np. skonstruowano pwiązki „ekonomicznie szafować siłami” (TR 185/61,4) i „długofalowe wydarzenie” (TL 61/58,3), ponieważ ich składniki wyłączaj^ się nawzajem pod względem znaczeniowym: szafować — to Rozporządzać czymś w sposób rozrzutny, nieekonomiczny'; wydarzenie stanowi fakt krótkotrwały, jednorazowy, w /treści zaś wyrazu długofalowy zawarta jest cecha 'rozciągłości w i czasie'.

Zespalając składniki słowne wypowiedzi, trzeba się także liczyć ze zwyczajowymi ograniczeniami ich użycia, z ich naturalnym niejako ciążeniem do tych, a nie innych „sąsiadów” uzupełniających ich treści. Napotkany w tekście przymiotnik frenetycz-ny każe się spodziewać w swym najbliższym otoczeniu rzeczownika brawa lub oklaski; czasownik nacieszyć zapowiada wystąpienie w sąsiedztwie wyrazów oczy, wzrok. Nie są to już jednak ograniczenia czysto logiczne: przymiotnik pokątny znaczy 'nielegalny', ale nie napisalibyśmy dziś o pokątnej literaturze czy — wzorem Trentowskiego — o dzieciach pokątnych. Współcześnie przymiotnik ten łączy się zwyczajowo jedynie z rzeczownikami handel i doradca. Brukowy pojawia się tylko w związkach prasa brukowa, powieść brukowa, choć jeszcze Mickiewicz pisał o brukowej piękności ('pospolitej, ordynarnej’).

Zjawisko logicznego bądź zwyczajowego ciążenia ku sobie pewnych wyrazów i wzajemnego wykluczania się innych nosi nazwę łączliwości leksykalnej. Na równi z łączli-wością składniową wymagającą określonej adaptacji formalno--morfologicznej zespalanych wyrazów (np. patrzeć na co, ale przypatrywać się czemu) decyduje ona o tym, czy dwa wyrazy mogą utworzyć razem minimalną konstrukcję zwaną grupą syntaktyczną lub syntagmą. Dlatego selekcję wyrazów ze względu na ich wzajemną „tolerancję” lub wyłączanie się w tekście nazwiemy doborem syntagmatycznym składników wypowiedzi.    >

Decyzja co do użycia tych, a nie innych elementów z serii

środków wspólnofunkcyjnych, a następnie ich zespolenie w ciągu linearnym zgodnie z ich wyrńaganiami logicznymi i uzualnymi — składają się na pojęcie d o b,o ru leksykalnego.

\

II. KRYTERIA OCENY POPRAWNOŚCI DOBORU LEKSYKALNEGO

l

Nasuwa się pytanie, co stanowi sprawdzian słuszności decyzji dotyczących wyboru określonych składników słownych wypowiedzi. Jest powiem oczywiste to, że w sferze faktów leksykalnych nie będzie\ możliwe automatyczne zastosowanie tych samych kryteriów, które służą do oceny zjawisk gramatycznych. Sankcję normatywną jednostek fleksyjnych czy składniowych stanowi ich typowość, odwzorowanie pewnego modelu zawartego w systemie współczesnej polszczyzny (kryterium systemowe). Zjawiska słownikowe bardzo rzadko mają taki powtarzalny, seryjny charakter, na ogół zaś stanowią fakty jednostkowe, izolowane.

Ocena zatem poprawnościowa tych niepowtarzalnych środków sprowadzi się do dwóch zasadniczych ustaleń:

1)    czy dany element właściwie przekazuje intencje komunikatywne twórcy wypowiedzi, czy jest sprawny pod względem znaczeniowym, tj. jednoznaczny i precyzyjny, czy nie kieruje uwagi odbiorcy na boczne tory, wbrew zamierzeniom autora?

2)    czy środek ten został użyty zgodnie ze zwyczajem społecznym, w swym ustabilizowanym zakresie semantycznym i w typowej dla siebie sferze łączliwości?

Sprawdzian pierwszy określa się mianem kryterium przydatności funkcjonalnej środków słownych (w skrócie kr^tj|xjj!m )( fum k c iaii_aJLn el

Sprawdzian drugi zwykło się nazywać kryterium zgodności ze zwyczajem społecznym (w skrócie: k r y ter i u m^u z u a 1- \

Sfery zastosowania obu mierników poprawności nie są zresztą zbyt wyraźnie odgraniczone. Oczywiście — pewne typy faktów leksykalnych lepiej się kwalifikują do oceny z punktu widzenia jednego z nich; kryterium funkcjonalne służy głównie