CCF20090514073

250

III. rypy nauk I ich odmienności metodologiczne

funkcjonalnego. Koncepcja Dennetta jest zatem, przynajmniej w lej kwestii, zgodna z zasadą wnioskowania do najlepszego wyjaśnienia, rozszerzoną w zakończeniu rozdziału III, p. 2.2 na wybór formy wyjaśnienia. Tą konstatacją zakończę też niniejsze rozważania na temat psychologii.

4. Nauki nomotetyczne i idiograficzne

Neokantyzm (Windelband, Rickert) odróżniał historię od nauk przyrodniczych ze względu na to, że pierwsza, inaczej niż drugie, nie dąży do formułowania praw, lecz zajmuje się opisem indywidualnych osobliwości zdarzeń. Zaowocowało to podziałem na nauki nomotetyczne (formułujące prawa) i idiograficzne (opisowe). Max Weber¹’⁵ do nauk idiograficznych zaliczał też socjologię. Choć dopuszczał w niej formułowanie praw, uważał, że w naukach społecznych najbardziej interesujące są właśnie indywidualne osobliwości. Wedle sugestii Diltheya, podział na nauki nomotetyczne i idiograficzne pokrywa się z podziałem na nauki przyrodnicze i społeczne.

Z dzisiejszego punktu widzenia sprawa nie jest taka prosta. Wydaje się, że niektóre nauki przyrodnicze są idiograficzne: astronomia, spore połacie zoologii, botaniki i geologii, nie mówiąc już o geografii. Z kolei psychologia, a z nauk społecznych socjologia i ekonomia formułują prawa. Nawet w narracji historycznej często można znaleźć rozmaite uogólnienia o charakterze prawopodobnym, na przykład „niezadowolenie ludu, po przekroczeniu pewnej granicy, powoduje bunt"⁵⁶. Myślę, że z uwagi na uteorelyzowanie obserwacji aspekty nomotetyczny i idiograficzny różnych nauk trudno od siebie oddzielić. Fakty są konstrukcjami teoretycznymi, której instrumentami są prawa. Indywidualne osobliwości są nimi ze względu na odstępstwo od prawa, naruszenie warunku ceteris paribus. Inaczej nie byłyby osobliwościami, a przynajmniej zrozumiałymi osobliwościami. Jeżeli geografia wydaje się nauką czysto idiograficzną, to dlatego że jej fakty zaczerpnięte są z różnych nauk i przez różne, pozageograficz-

⁵⁵    Zob. M. Weber, Roscher und Kuies: The Logical Problems of Historical Econo-mics, tłum. G. Oakes, New York 1975 (pierwodruk oryginału 1903-1905).

⁵⁶    Zob. J. Topolski, Rozumienie historii, Warszawa 1978.

A. Nauki nomotetyc/nc i idiograficzne

251

ne nauki - geologię, meteorologię, demografię i tak dalej - uteorc-tyzowane: Krótko mówiąc, podział na nauki nomotetyczne i idiograficzne na pewno nie jest klasyfikacją. W najlepszym razie jest typologią.

W ujęciu zastosowanym w tej książce podstawową funkcją nauki jest nie tyle ustalanie praw lub formułowanie (rozumiejących lub nie) opisów, ile wyjaśnianie. Prawa i uteoretyzowane opisy można traktować jako instrumenty wyjaśniania w nauce, a wtórnie, w zastosowaniach nauki, jako instrumenty instrukcji postępowania. Z tego punktu widzenia można zaproponować inną typologię, przeprowadzoną ze względu na dominujące w danej nauce typy wyjaśniania. W tym celu przyjmijmy dwie konwencje: (i) że dowód (formalny lub matematyczny) jest formą wyjaśnienia oraz (ii) że aczkolwiek wyjaśnianie intencjonalne i funkcjonalne są szczególnymi formami wyjaśniania przyczynowego, wyjaśnianiem przyczynowym na użytek tej typologii nazwiemy wyjaśnianie przyrodniczo-przyczynowe, to jest wyjaśnianie przyczynowe w kategoriach przyczynowych praw przyrody. Wówczas nauki można podzielić na (w nawiasie podaję dominujące formy wyjaśniania): dedukcyjne (dowód), przyrodnicze w wąskim sensie fizyki, chemii czy geologii (wyjaśnianie przyczynowe), nauki o życiu (wyjaśnianie przyczynowe i funkcjonalne), nauki społeczne (wyjaśnianie funkcjonalne i intencjonalne), nauki o zachowaniu (wyjaśnianie przyczynowe i intencjonalne). Jak każda typologia, zakłada ona pewne idealizacje. Niektóre subdyscypliny lub nawet poszczególne teorie mogą przejawiać cechy typowe innego typu nauk niż dyscyplina główna. Na przykład w epidemiologii, subdyscyplinie nauk o życiu, dominują formy wyjaśniania właściwe naukom przyrodniczym w wąskim sensie. Są różne dyscypliny pogranicza, jak biochemia czy pedagogika. Zupełnie wymykają się tej typologii nauki o poznaniu (kognitywistyka, cognitivescience), które są interdyscyplinarnym związkiem filozofii, psychologii poznawczej, neurofizjologii i informatyki (badań nad sztuczną inteligencją). Najlepszą ich charakterystyką jest właśnie interdyscyplinarność. Że jednak mowa o typologii, a nie klasyfikacji, nikogo nie powinno to dziwić.