historia dyplomacji (268)

Nierównomiernie opracowane zostały stosunki Rzeczypospolitej z innymi państwami. Najlepszy zarys takich kontaktów dyplomatycznych w całej omawianej epoce dał W. Konopczyński, Polska a Szwecja, Warszawa 1924 — wobec rozwoju późniejszych badań szwedzkich, w pewnej mierze i polskich, dzieło to nie odpowiada już w pełni dzisiejszemu stanowi wiedzy. Tenże historyk napisał podobny zarys: Polska a Turcja 1683 - 1792, Warszawa 1936. Uzupełnienie jego może częściowo stanowić J. Reychmana, Zycie polskie w Stambule w XVIII wieku, Warszawa 1959, w którym autor wiele miejsca poświęcił działalności dyplomacji polskiej w Turcji. Także wartościowe informacje co do roli przedstawicielstw polsko-saskich w państwie papieskim zawiera M. Loreta, Zycie polskie w Rzymie w XVIII w., Rzym 1930. Natomiast podobna książka Z. Libiszowskiej, Zycie polskie w Londynie w XVIII wieku, Warszawa 1972, koncentruje się na drugiej połowie wieku, zawierając tylko skromne dane o kontaktach z końcowego okresu panowania Augusta III. Nieco światła na stosunki dyplomatyczne Anglii z Polską starał się rzucić J. Gierowski, Z dziejów stosunków Anglii do Gdańska w początkach XVIII wieku, „Sobótka — Śląski Kwartalnik Historyczny”, 1975. O postawie dyplomatów angielskich wobec spraw polskich informują również dwie nie wydane prace przechowywane w Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego: A. Link-Lenczowskiego, Pol-ska-Saksonia w oczach dyplomatów angielskich (1714 - 1719) oraz J. Ronikiera, Interwencja Anglii w sprawie toruńskiej w 1724 r. Bardziej pobieżne są omówienia stosunków polsko-szwajcarskich przez E. Rostworowskiego, La Suisse et la Pologne au XVIII siócle w zbiorze Echanges entre la Pologne et la Suisse, Genewa 1964, czy J. Gierowskiego La Pologne et Venise au demier siócle des deux rópubliąues nobiliaires, w zbiorze Venezia e la Polonia nei secoli dal XVII al XIX, Venezia 1965, zajmującego się w podobny sposób stosunkami z Wenecją. Wreszcie stosunkami z Węgrami, zwłaszcza w dobie powstania Rakoczego, zajął się K. Jarochowski, Epizod Rakoczowy w dziejach panowania Augusta II, w zbiorze Z czasów saskich spraw wewnętrznych, polityki i wojny, Poznań 1886. Ostatnio podjął tę problematykę J. Staszewski. Ze strony węgierskiej opracował ją Hopp L. A lengyel-magyar hagyomdnyok ujjdszualetćse, Budapest 1972 (Odnowienie się tradycji polsko-węgierskich w czasie F. Rakoczego II).

Brak jest podobnych specjalnych opracowań dla stosunków z Rosją, Austrią, Francją, Holandią, chociaż wiele danych można znaleźć w wymienionych poprzednio opracowaniach o charakterze ogólniejszym, czy w bardziej szczegółowych studiach. Dla stosunków z Prusami cenną pozycję stanowi W. Konopczyńskiego, Fryderyk Wielki a Polska, Poznań 1947.

Jeśli chodzi o osoby i ośrodki kierujące polityką polską i saską tej doby, to najpełniejsza biografia Augusta II napisana przez P. Haake, August der Starkę, Berlin 1926, jest zdecydowanie tendencyjna i przesadnie negatywna w ocenie Wet-tyna. Zbyt wysoko ocenił chyba umiejętności dyplomatyczne Leszczyńskiego jego najlepszy biograf J. Feldman, Stanisław Leszczyński, wyd. 2, Warszawa 1959. Z ministrów saskich pełnego życiorysu doczekał się tylko Briihl, pisał go A. Bo-rowiczeny, Graf von Briihl, der Medici, Richelieu und Rothschild seiner Zeit, Zii-rich — książka budzi jednak wiele wątpliwości i postać czeka na solidniejsze opracowanie. O Flemmingu napisał krótko W. Konopczyński, Feldmarszałek Flemming, Roczniki historyczne, 19, Poznań 1949, przyznając, że dla pełnego zbadania jego działalności trzeba by dokonać kwerendy olbrzymiego materiału w Archiwum Drezdeńskim. Wreszcie Manteuffla przedstawiła Th. Seydewitz, Ernst Christoph Manteuffel, Kabinetsminister August d. Starken, Dresden 1926. Podobnych opracowań dla polskich ministrów tej doby brak, jeżeli nie liczyć biogramów w Pol-

47S

skim Słowniku Biograficznym i zwłaszcza monografii T. Zielińskiej, Magnateria polska czasów saskich. Warszawa 1977.

Na funkcjonowanie kancelarii polskiej pewne światło rzuca poświęcona następnemu okresowi monografia M. Rymszyny, Gabinet Stanisława Augusta, Warszawa 1962. W zasadzie jednak brak prac analizujących działalność polskich ośrodków dyspozycyjnych na polu dyplomacji — nawet gruntowna monografia H. Olszewskiego o sejmie pominęła tę stronę, pobieżnie także scharakteryzowała rolę senatu. Dla poznania mechanizmu funkcjonowania komisji sejmowych cenna jest nie drukowana praca E. Burdy, Komisja do rokowań z Austrią. Studium z dziejów dyplomacji polskiej lat dwudziestych XVIII wieku, przechowywana w Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, chociaż opiera się tylko na części materiałów. Historycy sascy najlepiej opracowali początkowy okres działalności Tajnego Gabinetu i jego genezę. Z dawniejszych prac wymienić można J. Dilrichen, Geheimes Kabi-nett und Geheimer Rat unter der Regierung Augtists des Starken in den Jahren 1704 -1720, Neues Axchiv fOcr sSchsische Geschichte und Altertumskunde, t. 51, Dresdcn 1930, z nowszych przechowywaną w maszynopisie w bibliotece Archiwum Drezdeńskiego R. Kluge, Ftirst, Kammer und Geheimer Rat in Kursachen, von der Mitte des 16 bis zu Beginn des 18 Jahrhunderts.

Doczekały się specjalnego opraoowania niektóre misje dyplomatyczne z czasów saskich. W. Namysłowski pisał o dyplomatach polskich w Hamburgu — Rezydenci polscy w Hamburgu, Sprawy Obce VII, 1931. J. Staszewski przedstawił misje Augusta II do Rzymu: Stosunki Augusta II z kurią rzymską w latach 1704 --1706, Toruń 1965, Roczniki TN w Toruniu nr 71. O poselstwie Przebendowskiego do Berlina pisał K. Jarochowski, Polityka brandenburska w pierwszych latach wojny Karola XII i misya Przebendowskiego do Berlina w roku 1704, w zbiorze Nowe opowiadania i studia historyczne, Warszawa 1882. Tenże historyk zajął się zabiegami Ponińskiego o wycofanie wojsk rosyjskich z Rzeczypospolitej: Dwie misje Franciszka Ponińskiego starosty kopanickiego do cara Piotra w latach 1717 i 1718 w cytowanym zbiorze Z czasów saskich. Poselstwo Stefana Morsztyna starosty duninowskiego od konfederatów tamogrodzkich do Wiednia omawiał J. Gierowski, Wokół mediacji w traktacie warszawskim 1716, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Historyczne 27, Kraków 1969 oraz Konfederaci tarnogrodzcy wobec możliwości porozumienia szwedzko-rosyjskiego, w zbiorze Słowianie w dziejach Europy, Poznań 1974. Dyplomacją dzikowian zajął się J. Szujski, Jerzy Ożarowski i kardynał Fleury, Opowiadania i rozstrząsania historyczne, Dzieła, Ser. 2, t. 6, Kraków 1886. Misje petersburskie młodego Stanisława Augusta przedstawił J. Nieć, Młodość ostatniego elekta, Kraków 1935.

Z dyplomatów polskich tego okresu tylko Stanisław Poniatowski doczekał się biografii, dzisiaj już nie odpowiadającej stanowi wiedzy: K. Kantecki, Stanisław Poniatowski, kasztelan krakowski, ojciec Stanisława Augusta, t. 1-2, Poznań 1880. Ale nie lepiej ma się sytuacja i z dyplomatami saskimi, w odniesieniu do których jedyną podobną biografię napisał M. Paul, Graf Wackerbarth — Salmour, Dresdcn 1912. Pewne dane do funkcjonowania dyplomacji magnackiej można natomiast znaleźć w pracy K. Waliszewskiego, Potoccy i Czartoryscy, Kraków 1887.

Do pełnego zbadania dziejów dyplomacji polskiej i saskiej w okresie unii personalnej między obu państwami pozostaje więc jeszcze bardzo wiele do zrobienia. Skromnie przedstawiają się wydawnictwa źródłowe, poświęcone temu okresowi. Z dawniejszych, poza publikacjami w rodzaju Volumina legum czy Codex diplo-maticus Regni Poloniae et Lithuaniae Macieja Dogiela, Wilno 1758 - 1764, pewne źródła dotyczące dziejów dyplomacji można znaleźć w ogłoszonej przez K. Jaro-chowskiego Tece Gabriela Podoskiego, t. I-VI, Poznań 1854-1862. Zachowało się