SKMBT�500712270947053

CZĘSC III • WYTWARZANIE

Zatrzymajmy się chwilę przy sztukach mimetycznych. Pogardzał nimi Platon, gdyż według niego sztuki te, odzwierciedlając świat realny, odzwierciedlały coś, co było z kolei tylko odzwierciedleniem świata idealnego - dzieła sztuki mimetycznej były więc „cieniem cienia”. Inne stanowisko zajął Arystoteles, a to dlatego, że świat idealny zespolił ze światem realnym, a ten drugi pojął bardzo szeroko - wraz z tkwiącymi w nim możliwościami. „Naśladować naturę” znaczyło dla Arystotelesa odsłaniać to, co w niej możliwe. W poznaniu teoretycznym interesują nas rzeczywiste przedmioty i zdarzenia otaczającego nas świata, natomiast w twórczości artystycznej — przedmioty i zdarzenia możliwe. Powiadamy o historii z filmu lub powieści: to nieprawda, ale mogło się tak zdarzyć...

Zastanawiając się nad Arystotelesowską mimesis, warto pamiętać, że każda możliwa sytuacja jest dopuszczona przez istotę czegoś realnego. Istota człowieczeństwa dopuszcza zarówno demoniczne, jak i anielskie charaktery. Istota miłości dopuszcza happy end, jak i zbiorowe samobójstwo. Istota nałogu dopuszcza objawy komiczne, jak i tragiczne. Sztuka dostarcza nam rozmaite kalejdoskopy możliwości. Owe kalejdoskopy nie pełnią jednak tylko funkcji rozrywkowych, jak karuzele w wesołym miasteczku. One mówią nam coś ważnego o realnym świecie- i to mówią więcej niż chłodny, nastawiony jedynie na coś rzeczywistego, naukowy opis. Sztuka przecież, poprzez możliwości, jakimi dysponuje, dociera do natury rzeczy — czyli do tego, co w nich istotne, pierwotne i twórcze.

Oto klasyczny tekst Arystotelesa, w którym wyjaśnia on swą koncepcję mimesis'.

„Z dotychczasowych rozważań jasno wynika, że zadanie poety polega nie na przedstawieniu wydarzeń rzeczywistych, lecz takich, które mogłyby się zdarzyć, przy czym ta możliwość opiera się na prawdopodobieństwie i konieczności. Historyk i poeta różnią się przecież nie tym, że jeden posługuje się prozą, a drugi wierszem, bo dzieło Herodota można by ułożyć wierszem i tym niemniej pozostałoby ono historią, jak jest nią w prozie. Różnią się oni natomiast tym, że jeden mówi o wydarzeniach, które miały miejsce w rzeczywistości, a drugi o takich, które mogą się wydarzyć. Dlatego też poezja jest bardziej filozoficzna i poważna niż historia; poezja wyraża przecież to, co ogólne, historia natomiast to, co jednostkowe. Przez «ogólne» rozumiem to, że jakaś postać będzie coś takiego mówić i czynić, co jest zgodne z prawdopodobieństwem lub koniecznością, do czego właśnie dąży poezja, chociaż nadaje imiona bohaterom. Jednostkowym jest natomiast to, czego na przykład dokonał lub doznał Alcybiades. Obecnie najlepiej to widać w komedii. Komediopisarze najpierw układają fabułę i dopiero wtedy nadają postaciom pierwsze lepsze imiona, gdyż przedmiotem ich twórczości nie jest jakaś konkretna jednostka, jak to ma miejsce u poetów jambicznych.

Poeci tragiczni trzymają się zaś nadal imion przekazanych przez tradycję. Kierują się racją, że to, co jest możliwe, jest też wiarygodne. Nie dowierzamy bowiem na ogół, że to jest możliwe, co się jeszcze nie zdarzyło, a wierzymy jako w rzecz oczywistą, że możliwe jest natomiast to, co się już zdarzyło, ponieważ nie zdarzyłoby się, gdyby nie było możliwe. [...] Jasny stąd wniosek, że poeta powinien być raczej twórcą fabuły niż wiersza, skoro właśnie jest poetą ze względu na sztukę naśladowania i naśladuje działania [bohaterów]. A gdyby nawet przypadkiem przedstawił wydarzenia rzeczywiste, nie przestanie z tej racji być poetą, bo przecież nic nie stoi na przeszkodzie, aby niektóre z tego rodzaju zdarzeń przebiegały zgodnie z prawdopodobieństwem (to znaczy były takie, że mogły się zdarzyć) i dlatego właśnie ten, kto je wybrał, jest ich twórcą".

Arystoteles, Poetyka, przel. i oprać. H. Podbielski, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1983, s. 30-32.

Co jest celem sztuki?

Rozważania o mimesis doprowadziły nas do fundamentalnej, a tylko zasygnalizowanej na początku tego rozdziału, kwestii: co jest istotą sztuki? Jeśli istotę danego bytu najlepiej wyraża naturalny cel, do którego on zmierza, to kwestię tę oddać możemy w pytaniu: co jest celem sztuki? Mówi się, że celem sztuki jest wywoływanie określonych przeżyć. Jak je bliżej scharakteryzować?

Odpowiadając na to ostatnie pytanie, sięgnijmy do czasów antycznych - czasów, w których rodziła się sztuka i jej teorie. O pierwszych próbach określenia wspomnianych przeżyć znawca tematu pisze:

„Pierwsze próby szły w trzech kierunkach. Jedne były poszukiwaniem odrębności przeżyć w złudzeniu, drugie — we wstrząsie uczuciowym, trzecie w tym, że przedmiotem ich są przedmioty nierealne, choć do realnych podobne. Pod-

261