SKMBT�500712270947069

CZĘSC III • WYTWARZANIE

że przeciętny człowiek, który preferuje a nad b oraz b nad c, będzie również konsekwentnie preferować a nad c. Wiemy jednak, że z tym bywa bardzo różnie, a zbiór psychologicznych i kulturowych czynników, które mogą zakłócić tę zasadę, jest ogromny. Być może więc prakseologiczna ekonomia nie jest nauką opisową, lecz normatywną: nie tyle mówi nam, jak działamy, lecz jak powinniśmy działać¹. Jeśli się na to nie zgodzimy, musimy przynajmniej przyjąć, że ekonomia konstruuje daleko idące idealizacje: traktuje o ludziach z krwi i kości, ale za pomocą modeli, w których łudzicie osobowości „przycięto” do dwóch cech: racjonalności oraz egoizmu. Wszystko to sprawia, że - jak już dawno zauważył John Stuart Mili - empiryczność ekonomii przestaje być jej cechą bezdyskusyjną. W cytowanym tu już (skądinąd świetnym) podręczniku analizy ekonomicznej więcej jest eksperymentów myślowych (o Robinsonie Crusoe i Piętaszku) i ścisłej, zdroworozsądkowej analizy pojęciowej niż danych empirycznych. Nie świadczy to źle o ekonomii. Wprost przeciwnie: jest ona nauką metodologicznie interesującą i metodologicznie zbliżoną do filozofii - tak bardzo, że na wydziałach filozofii wstęp do filozofii analitycznej można by z powodzeniem zastąpić wprowadzeniem do analizy ekonomicznej².

Praktycznym przykładem związków ekonomii z filozofią jest idea (a nawet ruch) Społecznej Odpowiedzialności Biznesu (CSR — Corporate Social Respon-sibility). Wśród korzeni CSR znajdują się pewne koncepcje filozoficzne (w tym tak zwana etyka biznesu). Oto co na ich temat piszą propagatorzy CSR:

„Dobrze jest wiedzieć, że u źródeł CSR leży filozoficzna idea odpowiedzialności, która zrodziła się na początku XX wieku. Jednakże jej pełniejsze zrozumienie oraz upowszechnienie miało miejsce w połowie XX wieku. Kluczowym momentem w rozwoju tej idei było odkrycie przez filozofów egzystencji związku pomiędzy wolnością i odpowiedzialnością. «0dkryli» oni bowiem, że nie ma odpowiedzialności bez wolności, ale także, że nie ma wolności bez odpowiedzialności. Przyznanie człowiekowi wolności pociągnęło za sobą uznanie go za istotę odpowiedzialną (odpowiedzialną za wszystkie działania podejmowane w sposób swobodny). Odpowiedzialność okazała się zatem logiczną konsekwencją przypisanej człowiekowi wolności. Przenosząc te założenia w realia świata gospodarczego można powiedzieć, że o ile firmy korzystają w przestrzeni gospodarczej ze swobody wyboru, o tyle musimy uznać ich odpowiedzialność za konsekwencje podjętych przez ich przedstawicieli decyzji.

Powinieneś też wiedzieć, że istotnym elementem filozoficznych korzeni CSR, choć znacznie słabiej uświadamianym, ponieważ nie rzucającym się tak w oczy (jak idea odpowiedzialności), jest idea dialogu. Filozofia dialogu powstała na początku XX wieku. Ale dopiero w jego drugiej połowie zaczęto uświadamiać sobie wszystkie konsekwencje «zauważenia» drugiego człowieka i wyeksponowania roli dialogu w kształtowaniu się tego, co socjologowie nazywają tkanką społeczną. Związek pomiędzy odpowiedzią udzielaną drugiemu człowiekowi a odpowiedzialnością jest zauważalny nawet na poziomie językowym. [...]

Bez idei odpowiedzialności nie jest dzisiaj możliwa próba ontologicznego opisania przedsiębiorstwa. Jeżeli chcemy zrozumieć, czym jest firma oraz jakie jest jej miejsce nie tylko w wąsko zakrojonej przestrzeni gospodarczej, ale w znacznie szerzej rozumianej przestrzeni społecznej, to nie możemy zapominać, że jest ona w całości dziełem człowieka. Podobnie zresztą jak reguły gry rynkowej czy zapisy prawne, określające działanie wolnego rynku. Gdyby tak nie było, zwykłym nadużyciem okazałoby się nazywanie tego rynku - wolnym. Firma nie posiada oczywiście sumienia, ale firma to przede wszystkim zespół ludzi posiadających sumienie. W działalności gospodarczej decyzje gospodarcze można przedstawić jako funkcje bezosobowych procesów, w których każda decyzja jest wypadkową wielu innych.

293

Niektórzy autorzy odróżniają ekonomie pozytywną od ekonomii normatywnej. Zob. W.D. Nordhaus, P.A. Samuelson, Ekonomia, t. i, przel. H. i K. Hagemejer, J. Czekaj, Warszawa: PWN, 1995, s. 30.

Filozoficzna i ekonomiczna analiza polega na: a) przedstawieniu pewnej typowej sytuacji; b) wyróżnieniu jej istotnych (interesujących z pewnego punktu widzenia) czynników; c) ustaleniu (kwalitatywnej lub kwantytatywnej) zależności między nimi; d) zestawieniu różnych wariantów wyjściowej sytuacji; e) podaniu ich egzemplifikacji: empirycznych lub czysto możliwych (zwłaszcza dla wariantów skrajnych). Granica, dość płynna, między analizą filozoficzną a ekonomiczną jest wyznaczona przez ich tematykę lub przez stopień ogólności w jej traktowaniu. Przykład analizy filozoficzno-ekonomicznej podamy w dalszej części tekstu.