SKMBT�500712270947059

CZĘŚĆ III • WYTWARZANIE

Wstrząs i sytuacje graniczne

Jeśli chodzi o inne przeżycia źródłowe, zwrócę tu jeszcze uwagę na wstrząs -przeżycie, którego nazwy użył zarówno Jaspers (określając filozofię), jak i Tatarkiewicz (określając sztukę). Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami pojęcie wstrząsu ograniczę do wstrząsu egzystencjalnego, gdyż tylko tak rozumiany wstrząs można uznać za wspólny dla sporej części filozofii i sztuki. Kiedy pojawia się przeżycie egzystencjalnego wstrząsu? Według Jaspersa dzieje się to w tale zwanych sytuacjach granicznych.

Oto klasyczny tekst Jaspersa na temat sytuacji granicznych:

„Istniejemy zawsze w sytuacjach. [...] Ja sam mogę się przyczynić do zmiany sytuacji. Ale są sytuacje nie zmieniające swej istoty, nawet gdy zmieniają się ich chwilowe przejawy, a ich przemożną siłę spowijają różne zasłony: muszę umrzeć, muszę cierpieć, muszę walczyć, podlegam władzy przypadku, nieuchronnie wikłam się w winę. Te podstawowe sytuacje naszego istnienia nazywam sytuacjami granicznymi. To znaczy: nie możemy wyjść poza te sytuacje, nie możemy ich zmienić. Uświadomienie sobie tych sytuacji jest, po zdumieniu i wątpieniu, kolejnym, głębszym źródłem filozofii. W istnieniu potocznym często staramy się od nich uchylać, przymykamy oczy i żyjemy tak, jakby ich nie było. Zapominamy o tym, że musimy umrzeć, zapominamy o naszej winie i naszym uzależnieniu od przypadku. Mamy wówczas do czynienia wyłącznie z konkretnymi sytuacjami, które usiłujemy rozstrzygać na naszą korzyść, na które reagujemy planowym działaniem w świecie, pobudzani przez nasze życiowe interesy. Natomiast nasza reakcja na sytuacje graniczne sprowadza się bądź do ich maskowania, bądź też, jeśli pojęliśmy je naprawdę, do rozpaczy i odrodzenia: stajemy się sobą dzięki przemianie naszej świadomości bytu".

K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii. Dwanaście odczytów, przeł. A. Wołkowicz, Warszawa: Siedmiogród, 1998, s. 13.

Sytuacje graniczne to sytuacje taicie jak cierpienie i śmierć, a także miłość czy narodziny. Co mają wspólnego te „wydarzenia”? Przede wszystkim powszechność i nieuchronność: wcześniej czy później stają się one (w jakiejś mierze) udziałem każdego człowieka i w żaden sposób nie można ich uniknąć. Są „graniczne” w podwójnym znaczeniu. Po pierwsze, „nie możemy wyjść poza te sytuacje, nie możemy ich zmienić”; innymi słowy: doświadczamy w nich granic naszych możliwości, doświadczamy „własnej słabości i niemocy” - gdy one się pojawiają, niewiele możemy zrobić, jesteśmy bezradni, zdani na innych lub na własny los. Po drugie, ujawnia się w nich to, co pierwotne i ostateczne - początek lub koniec ludzkiego życia, „siły”, które sprawiają, że jest ono wspaniałe lub straszne, to, co nas przerasta lub przynajmniej wykracza poza zwykłość i doczesność.

Choć sytuacje graniczne najczęściej wiążą się z jakimś bólem i wyłączają nas na pewien czas z normalnego biegu życia, mogą odgrywać w naszym życiu pozytywną rolę. Dają bowiem szansę na to, co nazywamy duchowym odrodzeniem, przebudzeniem, nawróceniem i przemianą. Mówimy nieraz, że ludzie „po przejściach” - o ile zmierzyli się z istotą tego, co ich dotknęło - są mądrzejsi, głębiej patrzą na świat, kierują się tym, co naprawdę istotne i wartościowe, szukają tego, co najważniejsze czy ostateczne. Nic więc dziwnego, że sytuacje graniczne skłaniają do zadawania pytań filozoficznych, do refleksji światopoglądowej, do decyzji motywowanych religijnie. Co więcej, sytuacje graniczne wyostrzają naszą wrażliwość, także wrażliwość artystyczną. Znamienne, że właśnie w czasie żałoby lub miłosnego uniesienia niektórzy ludzie - nieczyniący tego wcześniej — słuchają muzyki poważnej lub sięgają po klasykę literatury. Zresztą sytuacje graniczne stanowią nie tylko inspirację, ale i temat wielu dzieł sztuki. Śmierć i miłość to najbardziej podstawowe motywy sztuki: czy to ukazane w ich „czystej” postaci (jak w wielkich dramatach Szekspira), czy w powierzchownym uproszczeniu (jak w popularnych kryminałach lub romansach).

Filozofia uprawiana pod wpływem sytuacji granicznych rzadko bywała filozofią akademicką. Częściej wiązała się z literaturą, jak na przykład u egzy-stencjalistów: Jean Paula Sartre’a czy Gabriela Marcela. Choć różnili się oni znacznie w swych poglądach (pierwszy był ateistą, a drugi chrześcijaninem), obaj byli filozofami ludzkiej egzystencji, którzy przedkładali wypowiedź literacką nad dyskurs naukowy. Być może jest tale, że tego, co odsłaniają sytuacje graniczne, nie sposób opisać w racjonalnym dyskursie. Od filozofa wymaga się więc raczej sugestywnego wyrażenia przeżyć związanych z tymi sytuacjami, uwrażliwienia nas na przejawiającą się w nich tajemnicę lub wzbudzenia przerażenia ich absurdalnością. Wtedy jednak rola filozofa zbliża się do roli artysty

273