0501

481

Badanie powierzchni ziemi.

Karty kompasowe stosowane były najpierw jedynie do wybrzeży w bardzo ograniczonej rozległości, ale od XIV wieku według tegoż samego systemu sporządzać zaczęto karty ogólniejsze, a nawet karty całej ziemi. Kraje, przylegające do znanych linji brzeżnych, zapełniano nazwami i rysunkami miast, tablicami herbowemi, obrazami zwierząt panujących, a następnie w ten sam sposób ilustrowano także poznane okolice Azji środkowej i wschodniej. W ten sposób powstały karty, obfitujące w legendy fantastyczne, ale niemniej i w postrzeżenia ścisłe, jak słynna, katalańska karta ziemi, sporządzona 1375 r. na zlecenie Karola V, króla francuskiego, przez pewnego żeglarza z Malorki.

Ostatnią wreszcie podnietę do dalszego rozwoju kartografji w ciągu wieku XV dał coraz powszechniejszy wtedy zwrót do geografji Ptolemeusza. Zwrot ten wywołał walkę zaciętą między uświęconą tysiącletniem na-wyknieniem kołową formą ziemi a nowym jej obrazem, nieskrępowanym żadną figurą geometryczną, ale oznaczonym jedynie przez długości i szerokości geograficzne. Z początku nie ma kartografja odwagi zerwać ze wzorem jednym, a drugi przyjąć stanowczo; ztąd powstają karty ziemi, jak słynna karta Fra Maura w pałacu dożów w Wenecji (str. 435), które zachowują spokojnie średniowieczną postać kołową, nowemu jednak kierunkowi o tyle ulegają, że Jerozolima traci ostatecznie stanowisko swe w środku ziemi i wraz z Europą i Afryką skromnie usuniętą zostaje na ubocze karty, całkowicie prawic opanowanej przez kolos azjatycki. Walka ciągnie się prawie do końca stulecia; dopiero globus Marcina Behaima przechyla na całej linji stanowczo zwycięstwo na rzecz metody Ptolemeusza. Działo się to w roku 1492. Rok zatem odkrycia Ameryki pamiętny jest nietylko rozszerzeniem znajomości ziemi, ale też udoskonaleniem jej obrazu.

Globus Marcina Behaima z r. 1492.

Wszechświat i człowiek.—Tom III.