page0220

NAZWY GEOGRAFICZNE — TOPONIMIA

urodzajne tereny Małopolski południowej sprzyjały powstawaniu topograficznych nazw miejsc, które następnie przenoszone były na powstające osady. Podobnie przedstawiają się proporcje nazw miejscowych topograficznych na Śląsku: w starszej fazie osadnictwa powstają one zwłaszcza na terenach żyznych i bezleśnych (od XII do XV w.), natomiast w fazie późniejszej (od XVIII do XX w.) — na terenach górzystych i lesistych, tj. zwłaszcza na Śląsku Cieszyńskim.

Przeciętna liczba nazw miejscowych topograficznych w różnych regionach wynosi około 30% wszystkich nazw wsi. Jest to zatem częsty i stały sposób nazywania nowych osad, żywy we wszystkich okresach historycznych. Największy przyrost nazw miejscowych tego typu występuje na ziemiach polskich w czasie intensywnego rozwoju osadnictwa i powstawania dokumentów: w północnej Małopolsce, na Śląsku i Pomorzu w w. XIII i XIV, w Wielkopolsce do połowy XV w., na Mazowszu w w. XV i XVI.

Formanty toponimiczne tworzące — między innymi — nazwy miejscowe (a także nazwy terenowe i wodne) mają swoją dynamikę rozwojową, łączą się także z określonymi rodzajami podstaw. Problematyka ta, dotycząca kilku ciekawszych formantów, została szczegółowo zbadana w pracach poświęconych poszczególnym strukturom.

Zatem formant przymiotnikowy *-hn~, który w nazwach miejscowych występuje jako -no, -na, -ne, -ny, na gruncie polskim okazał się najbardziej żywotny w nazwach rodzaju nijakiego, np. Gorzno (52% nazw osad). Nazwy z -na (fem.), np. Glinna, wynoszą 33%, a nazwy z -ne (neutr.), np. Kłodne, 15%. Nazwy z -ny (masc.), np. Nadrożny, są zupełnie sporadyczne. Formy z -no są przy tym najczęstsze w północno-zachodniej części Polski, najrzadsze zaś na północnym Mazowszu (por. mapa 4). Nazwy miejscowe z suf. *-hn- są bardzo stare, lecz okres ich najliczniejszego powstawania przypada na wieki XIV, XV i XVI. Wyrazy, od których tworzono nazwy wsi z suf. *-bn~, były zwykle rzeczownikami określającymi właściwości i ukształtowanie terenu (około 50% nazw), np. Debrzno, Bagienne, a także nazwami roślin (około 20% nazw), np. Wierzbno, Pokrzywna. Znacznie rzadziej podstawami tych nazw stawały się nazwy zwierząt, np. Kozielno.

Nazwy miejscowe z *-hn- są powszechne w całej Słowiańszczyźnie. Znajdziemy wśród nich również podstawy archaiczne należące do słownictwa prasłowiańskiego, jak *bn>nhje 'błoto' w nazwie Brenna czy *chlmi> 'pagórek' w nazwie Chełmno. Są tu też adaptacje słowiańskie pierwotnych rdzeni indoeuropejskich, jak *slav- l/*slov- w nazwie Sławno, *svir-II *sver- w Świerzno.

216