page0240

NAZWY GEOGRAFICZNE — TOPONIMIA

topograficzne (Nitsche 1964, Jurkowski 1964, Hrabec 1968). Tworzą one podstawowy trzon baz derywacyjnych. („Slowianin-rolnik szczególnie wyróżnia! ziemię: urodzajną, podmokłą, słabo urodzajną, bagienną, nadwodną, mniej, ewentualnie bardziej zarosłą i zalesioną: gola, pole, lędo, bioto, kat, grąd itp." (Rospond 1979)) Obok baz izolowanych występują całe gniazda wyrazów, powiązane stosunkami dery-wacyjnymi już na płaszczyźnie apelatywnej (por. Moczar, Moczarz, Moczarzyna, Moczarzysko; Płonią, Płonina, Płoniawa, Płoniawina). Rozbudowane rodziny derywatów (typu Dębie, Dębowie, Dębica, Dębina, Dębisko, Dębno, Dębnik, Dębniak, Dębiec, Dębczak, Dębczyna) trudno w niektórych wypadkach uznać jednoznacznie za pochodzące w całości od gotowych apelatywow ze względu na brak odpowiednich kompletnych opracowań słownikowych (zwłaszcza dotyczących bogatego słownictwa gwarowego). Prowadzone badania pozwalają stwierdzić, że mikrotoponimia przechowała wiele archaicznych struktur i znaczeń apelatywnych, nie poświadczonych w tekstach lub terytorialnych odmianach polszczyzny.

Na uwagę zasługują też metaforyczne użycia apelatywow. Najczęściej występują w tej funkcji nazwy części ciała (Głowa, Grzbiet, Kolanko, Oko, Szyja, Ząb), oznaczając zazwyczaj podwyższone elementy terenu, nazwy naczyń (Dzieża, Koryto, Kadłub, Kocioł, Niecka itp.), oznaczające przeważnie wgłębienia, nazwy z zakresu tkactwa czy budownictwa i inne, w tym nazwy narzędzi (Bardo, Grzebień, Grzęda, Klin, Koło, Łopata, Okno, Progi, Przęsła, Siekiera, Widły). Niektóre jednak wyrazy pospolite, wiązane z przenośnią toponimiczną, w rzeczywistości mają znaczenie pierwotne; na przykład etymologia wyrazu czoło wskazuje na stare znaczenie topograficzne 'wzniesienie, wyniesienie'.

B. Choć brak pełnych opracowań o areale, zakresie derywacyjnym i produktywności poszczególnych wyrazów toporiimicznych, można określić model formowania się nazewnictwa od baz apelatywnych na podstawie wybranego przykładu — wyrazu łęg (Zierhoffer 1986).

Wśród nazw powstałych na polskim obszarze językowym w wyniku toponimizacji rzeczownikowych apelatywow podstawowych (Łęg, Łąg, Łęgi, Łągi) i sufiksalnych (Łążek, Łężek, Łążki, Łężki, Łężec, Łężce, Łężcze i in.) nazwy sufiksalne stanowią zaledwie czwartą część tych tworów. Nieliczne są nazwy z formantami -ówka, -ina, -inka, -ik (lub -nik), -ica (lub -nica), -isko (Łęgówka, Łężynka, Łężyca, Łężnica). Niektóre z nich pochodzą najprawdopodobniej od nie poświadczonych słownikowo apelatywow (Łężnik, Łężyny, Łężyska). Jeszcze rzadsze są kompozycje

236