WA308�7 II5947 NAUKA O LUDACH655 I

Jeżeli bieg dziejów będziemy z odległego nieco stanowiska nauki o ziemi i ludach oceniali, to nam się. najwyższym państwa rzymsk'ego czynem okaże powolne zwalczenie Hiszpanii, zdobycie Galii, brytań-skich wysp, oraz częściowe wtargnięcie do Niemiec. W tym duchu musimy najnieznaczniejsze i najpowszedniejsze czyny Rzymian za najważniejsze uznać: oni to pobudowali gościńce, drogowskazy i ppeżfcy, oni to nauczyli nas stawiania murowanych domów i łączenia icn za pomocą rowów i murowanych wałów w gród (ring). Przez założenie miast podzielono po raz pierwszy ludność na miejską i wiejską, i dano pierwszą wskazówkę, jak się podobne gminy rządzić mają. U galic-kich i brytańskich Keltów owa przemiana była już od dawna przygotowaną, tylko że korzyść dłuższego nieco panowania Rzymian musieli tam okupić utratą rodzimego języka, tak że tylko w nieprzystępnych górach, w najodleglejszych zakątkach Akwitanii, zdołał się jeszcze utrzymać jeżyk Basków a w Bretanii, Walii, Szkocyi i Irlandyi, keł-tycki. Że pokolenia niemieckie język swój uratować zdołały, zawdzięczają to jedynie większćj surowości swego klimatu, niedostępności ich nizin, krótszemu trwaniu panowania Rzymian, mężnemu oporowi swemu, ale też i ochronie swych potężnych gór, albowiem wtenczas, kiedy ao pogodnćj i otwartej, a z tego powodu i wcześniejszemu rozwojowi kultury dostępniejszej Gallii wpływ łaciński wygodnie wtargnął i tam rozwielmożniał, do Niemiec musiał on się wdzierać nie drogą najprostszą, od południa, lecz manowcami, od południo zachodu i zachodu, tak że niedostępności Alp jedynie Niemcy zawdzięczają, iż język ich zwycięzko utrzymać się zdołał.

Z wzrostem społecznego rozwoju w północnój Europie’zmieniły się powoli wartość i znaczenie geograficznego ukształtowania powierzchni ziemi. Rzeki sprzyjały powstawaniu miast, rękodzieła i ku-piectwo zakwitły, a północne wybrzeża śródziemnego morza otrzymały wówczas, czego dotąd nie posiadały, sdną podporę z krajów w tyle po za nimi leżących, u których gospodarstwo społeczne bujnie rozwijać się poczęło. W tym to czasie zakwitła Marsylia na nowo, Barcelona staje się targiem pierwszorzędnym, cokolwiek pózmój wznosi się Sewilla i powstaje potężna na morzu Genua, dążąca po owładnie-niu Pizy do panowania na morzu śródziemnćm. Jakby dla przyćmienia tych wszystkich utworów i przeżycia wszystkich współzawodników założoną została w położeniu nieżrównanćm, bo w zagłębieniu adryjatyckićj zatoki, za przedłużenie którćj uważać musimy czerwone morze, ową najdawniejszą drogę morską do Indyj. Wenecyja, której w korcu przewaga na morzu śródziemnem przypadła.

Etnologia, 41