klstidwa170

K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

komplikacje, krzyżujące się wpływy wysoko ucywilizowanych krajów Europy zachodniej etc. Jest więc faktem bardzo pouczającym, że właśnie na tern terytorjum znajdują się w użyciu m. i. liczne świętojańskie rośliny apotropeiczne, których zastosowanie jest co do genezy najzupełniej przejrzyste zarówno dła badacza, jak nawet i dla same-goż ludu; podczas gdy w Polsce rdzennej oraz w dorzeczu Dniestru analogiczne kwestje są naogół ciemne i, aby je choć w sposób hipotetyczny wytłumaczyć, musimy uwzględnić wiele czynników, nader różnych co do prowenjencji, chronologji i wogóle charakteru. Nie mogąc tu oczywiście wchodzić w szczegóły, ograniczę się tylko do stwierdzenia, iż np. bez jako apotropaion przyszedł do nas, sądząc ze wszystkiego, z zachodu, tam więc możnaby szukać klucza, rozwiązującego jego znaczenie; by lica — to prastary środek leczniczy i apotropeiczny, znany na rozległych obszarach nowoczesnej, średniowiecznej i starożytnej Europy, badania zatem nad jego pochodzeniem wykraczają daleko poza Słowiańszczyznę zarówno pod względem geograficznym, jak i chronologicznym. Wreszcie apotropeiczna rola, powiedzmy, łopianu przedstawia się najzupełniej zagadkowo; „Zielnik czarodziejski" J. Rostafińskiego nie zna jej zupełnie; nie wymienia tego ziela P. Sobotka (w pracy „Rostlinstvo a jeho wyznam v na-rodmch pfsnlch etc.", r. 1879); prawie nic nie mówią o niem różne źródła niemieckie (jak A. Wuttke, F. Sóhns i in.); nawet H. Marzell w ob-szernem „Handwórterbuch des deutschen Aberglaubens" (t. 4, r. 1932, str. 1527) stosunkowo bardzo niewiele podaje wiadomości o odwracającym charakterze obchodzącej nas rośliny i nie umie wyświetlić genezy tego charakteru w sposób pewny. Od siebie możemy tyle tylko zaznaczyć, że łopian ma spore znaczenie w medycynie ludowej (§§ 159 i 166; ob. też Marzell, 1. c.), i że lud nasz zna legendy, objaśniające jego lecznicze zastosowanie (tak np. według wieśniaków lubelskich Matka Boska miała użyć łopianu i bylicy, chcąc spowodować zrośnięcie się odciętej głowy św. Jana z jego ciałem). Dodajmy też, że, sądząc z niektórych zamawiań — co jest jednak bardzo niepewne - możnaby może wysunąć przypuszczenie, iż ziołom o bardzo wielkich, szerokich, rozłożystych liściach — jak łopian — lud przypisuje właściwości rozprowadzające, powodujące rozchodzenie się choroby czy zła.

258. Naogół roślin odwracających znają ludy słowiańskie nadzwyczajnie dużo; jedne z nich służą przeciwko chmurom burzowym (piorunom i gradom); inne przeciw urokom; jeszcze inne przeciwko czarom i czarownicom lub przeciw demonom. Wiele jest takich, co znajdują zastosowanie w paru lub wszystkich wymienionych celach jednocześnie. Zależnie od kraju te z nich lub inne wybijają się na pierwszy plan albo znikają całkiem z widowni i t. d. Zaznaczyć należy, że używanie roślin przeciwko chmurom sprowadza się częstokroć w świadomości ludu do stosowania ich przeciw demonom. Tak np., jak podaje B. Gustawicz z powiatu bobreckiego (ES od Lwowa), „gdy bardzo grzmi i łyska się, kadzą bylicą po domach; bylica bowiem odpędza złe duchy, które wywołują burzę w powietrzu" (porówn. rozdz. 11., gdzie mowa o czarownicach i duszach zmarłych, przebywających w chmurach, zwłaszcza burzowych). Charakterystyczne jest, że przy odwracaniu chmur z reguły niemal kadzi się odwracającemi roślinami (najpewniej działa tu 'kojarzenie się chmury z dymem; ob. § 29). W Polsce i na sąsiedniej Rusi używane są przeciwko burzom oprócz by licy i pokrzywy, które już dobrze znamy, jeszcze inne rośliny np. ol s z a c z ar n a (Alnus glutinosa L.), boże drzewko (ir<e-Htisia Abrotanum L.), „grzmotnik", „gromotrzask" vel „rozchód nik“ (rośliny z rodziny gruboszowatych, Crassulaceae), kopytnik (Asarum europaeum L.), „nawrotek" v. „nawrotnik" v. „przy wrotnik" (Alchemilla vulgaris L.), to jeść (Lysimachia Nummularia L.) i t. d. Jako obrona specjalnie przeciw piorunom służy na znacznych obszarach leszczyna.

Zioła, stosowane przeciwko demonom, bezpośrednio napastującym Judzi, zw^rykle noszone przy sobie (niekiedy na golem ciele; u dziewcząt często wplatane w nagłowne wianki, o ile one są w użyciu), różnią się naogół od poprzednich i przytem nader łatwo odmieniają zależnie od kraju (służąc często w innych okolicach czy stronach od uroków, czarów etc. albo bardzo wielomównie — jako lek przeciwko konwulsjom i t. p., które to choroby przypisuje się pospolicie demonom). Więc, powiedzmy, na wschodnich Morawach w okolicy zwanej Luchaćovske Zalesi szczególnem wzięciem cieszy się przy miot no ostre (Erigeron acer L.), tak wielką rolę grające we wróżbach świętojańskich na Rusi (ob. § 317); Morawianie przypisują mu władzę osłaniania od złych mocy (w tern i od czarownic) oraz własność chronienia od zatonięcia, co najprawdopodobniej sprowadza się do obrony przed demonami wodnemi. W Małopolsce nadzwyczajnie popularny jest jako ziele używane przeciw złym duchom (czartom i boginkom) dziurawiec (Hypericum perforałum L.), znany zresztą jako takie i gdzie indziej u Słowian oraz w Europie zachodniej, ale nigdzie .bodaj nie grający tak wielkiej roli i nigdzie nie będący tak pospolitym codziennym (nietylko świętojańskim!) środkiem przeciw-demonicznym. Na Małorusi walczy lud z rusałkami, czartami, ukazu-jącemi się w postaci wichru lub w innej etc., zapomocą bardzo licznych ziół, jako to: trującego tojadu (t 6 j a; Aconitum sp.), piołunu (Artemisia A bsinthium L.), goryczki (terłyć; Gentiana sp.), przelotu (pereł et; Anthyllis Vulneraria L.), mięty {Mentha sp), ruty {Ruta graveolens L.), lubczyku (Ligusticum Levistieum L.) i t. d. Na Białorusi strzeże nową chałupę od wtargnięcia demonicznych wiatrów, zsyłanych przez złe moce a niecących swary, choroby