klstidwa336

L MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA

i w Bułgarji, żmij utożsamia się niekiedy z meteorytem (patrz też §§ 377, 474); o lataniu nocą żmij ów (czasem wyraźnie w postaci meteorów) do dziewcząt i kobiet wiedzą także włościanie ukraińscy¹ etc. Krótko mówiąc, wyraz żmij, znany wszystkim Słowianom (ob. § 474), nie mógł być pierwotną nazwą dla ludzi czy zwierząt w rodzaju stuchów albo płanetników. Słowianie przynieśli go zapewne niegdyś na Bałkany w znaczeniu smoka (ukazującego się też w postaci ludzkiej), i tu lokalnie w centrum półwyspu rozszerzył on swe znaczenie lub też odmienił, obejmując niem wietrzne istoty, opisane w §§ 535 i n.². Ponieważ zaś i nazwa stuha oraz podobne do niej (§ 536), a także nazwa płanetnik nie są rodzime, przeto, jak widać, Słowianie nie posiadają własnego terminu dla obchodzących nas tu tworów mitycznych czy wierzeniowych. To mogłoby wskazywać, że zapoznali się z niemi późno i przytem na drodze pożyczki od obcych ludów. Trudność jednak polega na tern, aby owe obce ludy odnaleźć. Nazwy stuha i t. p. wskazywałyby na Albańczyków; niestety jednak ich folklor jest jeszcze zbyt mało opracowany; nazwa płanetnik sama przez się w tym związku wogóle nic nie mówi, poza tern jednem, że powstała późno i przytem u Słowian zachodnich (od płaneta 'chmura’; ob. § 535). Źródłem zresztą najpierwszem opisanego zespołu wierzeń o płanetnikach-stuchach-żmijach są bezwarunkowo przesądy, wiążącą duszę z wiatrem i każące duszom ludzkim przebywać we wiatrach czy chmurach, a te przesądy są znane Słowianom dość (albo — zależnie od kraju — nawet bardzo) dobrze, wyjąwszy coprawda północny wschód słowiański, gdzie, o ile wiadomo, występują w sposób nikły. Pokrewne wierzenia spotykamy u wielu ludów; w szczególności powietrzne orszaki i gonitwy dusz znają też Niemcy (ob. § 394). Jak chce E. Mogk, jedno z naczelnych bóstw germańskich Wodan (Wódan) czy Odin (Ó di nn), przewódca owych orszaków, był pierwotnie tylko demonem wiatru, którego znaczenie zczasem wzrosło i którego kult ekspandował następnie z południa do Skandynawji, pogrążając poniekąd w cień prastary miejscowy kult Thora, zapewne bardzo bliskiego litewskiemu Perkunowi i wschodnio-słowiańskiemu Peru-nowi. Według tegoż Mogka wzmożenie znaczenia demonów wietrznych można też obserwować w religji Celtów, Traków i przodków dzisiejszych Ormjan.

540. O ile zachodnio- i południowo-słowiańskie wierzenia o istotach w rodzaju płanetników czy stuchów sprawiają na nas wrażenie raczej dodatnie, o tyle niemal wszystko, cokolwiek Słowianie prawią o ostatnich półdemonicznych postaciach, jakie tu pozostały jeszcze do omówienia, mianowicie o wampirach wzgl. upiorach, tchnie bezgraniczną dzikością. A opowiadań tych jest mnóstwo, i świadczą one

0    wprost niebywałej żywotności odnośnych wierzeń; to samo stwierdzają zresztą i niezliczone praktyki, mające na celu obronę przed upiorami.

Upiór (wampir) występuje w słowiańskich (i niesłowiańskich) wierzeniach głównie w dwojakim charakterze: 1) jako duch człowieka zmarłego ³ i 2) jako żywy trup, względnie jako trup (ciało), ożywiony przez własnego ducha ⁴ (lub przez „złego ducha“). Głównem gniazdem tej drugiej koncepcji jest w obrębie Słowiańszczyzny Bułgarja, gdzie nawet istnieje dla upiora obok innych nazw (pospolite w płd.-zachod-niej części kraju) określenie plitnik, plitenik urobione od pl^t (— sł. pltti) 'ciało⁵. Więcej! spotykający się u niektórych Słowian wyraz *o-pł^,Btiti sę 'wcielić się⁵ (skąd st.-pol. opłcenie, opłece-nie 'wcielenie⁵) nabrał u dzisiejszych Bułgarów znaczenia'stawać się upiorem⁵ (bułg. oplttt se).

Najważniejsze wątki, charakteryzujące poza tem upiory, głoszą pastwienie się ich nad istotami żywemi, kończące się śmiercią ostatnich. Zabijać ma upiór różnemi sposoby, głównie jednak, pijąc czy ssąc krew z serca lub żył swych ofiar, albo żrąc ich mięso i dusząc je na śmierć; rzadziej słyszymy np. o zabijaniu przezeń tchnięciem w usta. Ofiarami krwiożerczych chuci niesamowitej istoty padają prze-dewszystkiem ludzie, jednak (u niektórych Słowian) także domowe zwierzęta. Według przytem wierzeń silnie zakorzenionych w bardzo wielu stronach Słowiańszczyzny (zwłaszcza zaś na Bałkanach i na Małorusi, ale też i na zachodzie, nie wyłączając najdalszych płn.-za-chodnich krańców, gdzie — np. na Kaszubach — wogóle cały prawie zespół omawianych tu przesądów jest jeszcze żywy) upiór napadać miał przedewszystkiem własną rodzinę i krewnych (mniemanie to podzielają pewne ludy niesłowiańskie, np. Nowogrecy, mieszkańcy Armenji etc.)^{6 7}.

Jak już wiemy, obok przyrodzonych według naszych określeń przyczyn chorób lud uznaje takie, które my określilibyśmy jako nadprzyrodzone. W jednych i tych samych okolicach czy wsiach, nieraz nawet u jednych i tych samych wieśniaków znajdujemy racjonalne

1    irracjonalne poglądy, trwające obok siebie w najlepszej zgodzie. Tam, gdzie oświata stoi wyżej, liczniejsze są oczywiście pierwsze; one też w ostatnich czasach coraz bardziej opanowują wiejskie umysły. W razie jednak jakiej ciężkiej choroby, aż nazbyt często powraca się i w oświeceńszych stronach do poglądów pradawnych. Najsilniejszym

1

Młrs. żmij.

2

^! Także w innych, niesłowiańskich krajach (np. u Albańczyków i Nowogreków) nazwy dla 'smoka’ mieszają się z nazwami dla 'wichury’.

3

Albo jako jeden z jego dwu duchów (porówn. § 487).

4

* Albo przez jednego z dwu własnych duchów.

5

mienić należy cielesne jego stosunki z własną (żywą) żoną.

6

Z ważniejszych ubocznych motywów, luźno związanych z postacią upiora-

7

zabójcy i krwiożercy, ale spotykanych zarówno na północy, jak i na południu, wy