klstidwa173

334 i. Moszyński: kultura ludowa

włosów oraz kawałek czosnku. Dopóki dziecko nie zostanie ochrzczone, ani matka, ani nikt z rodziny nie ośmieli się wynieść go na dwór „gdyż rzeczy, które je chronią, leżą przy ognisku".

263. Jak między praktykami magicznemi widzimy nietylko obronne, lecz i inne, tak też i między magicznemi środkami napotykamy obok obronnych wzgl. apotropeicznych również odmienne, a mianowicie: dające życie, zdrowie, szczęście, rozbudzające miłość etc. Ilość ich — choć, biorąc absolutnie, wcale znaczna — jest jednak bez żadnego porównania mniejsza od ilości pierwszych. Natomiast ich znaczenie i geneza są niejasne o wiele częściej, niż znaczenie i geneza środków obronnych.

Na pierwszem miejscu można w^r tym związku wymienić jajko, jako że w ludowej magji odgrywa ono zupełnie pierwszorzędną, czy nawet wprost wyjątkową rolę. Rola ta zresztą bywa interpretowana bardzo rozmaicie. W. Klinger naprzykład sądzi, iż jajko uchodziło za sui generis żywą istotę, specjalnie nadającą się do transferowania na nią czy w nią chorób, zła etc. z osób niemi dotkniętych. Stąd wyprowadzać się ma oczyszczające znaczenie obchodzącego nas przedmiotu. — Wydaje się jednak rzeczą zupełnie mało prawdopodobną, by objaśnienie Klingera tłumaczyło wszystek pierwotny magiczny użytek jajka. Raczej jajko miało od początku charakter środka wielostronnego, a to dzięki zamkniętemu w niem „życiu" (§ 216), dzięki jego „pełności" (t. j. okrągłości kształtów: § 216), dzięki jego podobieństwu do wielkich ziarn zbożowych, dzięki temu, że przedstawia naturalne „zamknięcie" etc. Szczególnie na ostatnią okoliczność niewątpliwie warto jest zwrócić baczną uwagę. Przykład podany przez Klingera, według którego w jajku, taczanem przez zna-chorkę płn.-wielkoruską po ciele chorego, miał się zdaniem chłopstwa znaleźć ćórtik ('mały czart’), .może dotyczyć typowej praktyki translacyjnej (§ 216), ale może też ilustrować magiczne zamknięcie, podobne do szeroko znanych magicznych zamykań różnych niewidzialnych istot etc. w otworach kości, w pustych łodygach, dziurach wywierconych w drzewie etc. Wszystko to są jednak mniej lub więcej niepewne domysły!

Do środków, dających życie (wzgl. „nowe życie") i zdrowie, a tern samem przeciwdziałających śmierci oraz chorobom, należą u Słowian i bardzo wielu innych ludów ziarna, różdżki wiosenne etc. (cf. § 211). Ziarna mogą też udzielać płodności czy plenności, zwłaszcza o ile z natury występują obficie w jednym owoeu. Do takich należy przedewszystkiem nasienie maku. Drobne makowe ziarnka, rozrodzone w pojedynczych nawet makówkach w ogromnych, tysiącznych ilościach, niedarmo mają znaczenie — brane nie pojedynczo, lecz właśnie w dużej obfitości — w obrzędach, zapoczątkowujących Nowy Rok (ob. cz. III). Dodajmy, że podczas tychże obrzę-

dów ma miejsce u Słowian rozmyślne krzesanie obfitych iskier przez uderzanie w płonące polana na ognisku (ob. tamże), dalej -wróżenie z gwiazd etc. — W najściślejszym związku z powyższem przytoczyć można także wielkie magiczne znaczenie kożucha i wo-¹    gole kosmatej skóry; niezliczonością bowiem t. zn. obfitością

tkwiących w nich włosów najwyraźniej tłumaczy się — tak sądzę —

|    ich całkiem dla mnie przejrzysta rola w słowiańskiej symbolice ludo-

,    wej oraz w praktykach magicznych (ni. i. zwłaszcza weselnych: ob.

|    cz. III). Nie jest tu dla nas bez wartości fakt, że prymitywne ludy,

*    chcąc określić .wielką ilość, a nie mając jeszcze odpowiednich liczeb

ników, posługują się bardzo charakterystycznem porównaniem, mówiąc, iż danych przedmiotów jest tak dużo „jak włosów na głowie, gwiazd na niebie, ziarnek piasku na wybrzeżu ¹ etc.“. Z drugiej strony pożądanie obfitości wszelkiego dobra jest z prawieku największem pożądaniem każdego niemal człowieka, zaś owa obfitość w oczach wszystkich prawie łudzi uchodzi za największe szczęście.

264. Nosicielami obfitości (a zatem i szczęścia), udzielającymi ,    tych pożądanych cech gospodarstwu wieśniaka czy też jemu samemu,

I.    o ile je znajdzie i posiędzie, są również listki o nadliczbowej

j    ilości listeczków (czterolistna koniczyna, ciesząca się dużem wzię-

¹ -    ciem u ludu na bardzo znacznych obszarach zachodniej, wschodniej

l    i południowej Słowiańszczyzny), dalej — „podwójne owoce" (po-

>.    dwójny orzech, bardzo ceniony przez wielu wieśniaków słowiańskich

jako talizman, przynoszący szczęście; podwójny kasztan u Słoweńców), podwójny kłos (nie ustępujący u Słowian takiemuż orze-I;    chowi, lecz owszem przewyższający go bodaj co do magicznego zna

czenia) etc.

O podwójnych owocach i kłosach napisał niedawno piękną rozprawę wybitny, dobrze nam już znany etnolog fiński, U. Holmberg („Doppelfrucht im Volksglauben", MSFou, t. 52, r. 1924, str. 48—67); i    do pracy tej, uwzględniającej m. i. materjał słowiański, jako też do

I    przedmiotów, co nakształt podwójnego orzecha są w oczach ludu

l^:    niejako skondensowanym czy zmaterializowanym sporem względnie

\f    siedliskiem sporu, tkwiącego w nich in potentia, powrócimy jeszcze

{{    niżej w innym, bardziej zajmującym związku (ob. rozdz. 11.). Tu za-

znaczmy tylko, że ze źdźbłem o podwójnym kłosie wiąże się pewne wierzenie, nie pozbawione dla nas w tej chwili znaczenia. Osnuwają ,    go mianowicie zajmujące wątki świętojańskie. Na Ukrainie etc. w przed

dzień św. Jana szczególnie zawzięcie poszukuje się owego kłosa; jeśli się zaś go znajdzie, wtedy pod jego korzeniami szuka się zapewniającej szczęście „główki św. Jana" (t. j. drobnej monety z wizerunkiem głowy; bowiem „główkami św. Jana“ nazywa lud małoruski

Co do ostatniego porówn. modlitwę przytoczoną na str. 241.