klstidwa193

374 K. MOSZYŃSKI! KULTURA LUDOWA

drugie — na kojarzeniu przez kontrast; trzecie gruntują się na wierzeniach, symbolice etc. Niektóre powtarzają się na ogromnych obszarach; inne mają zasięgi bardziej szczupłe. Przykładem interpretacji nader rozpowszechnionej może być znaczenie, nadawane snowi o traceniu zębów. Tak, gdy się Poleszukowi śni, że mu wypadł przedni ząb i przytem rana krwawi, wróży sobie z tego śmierć któregoś z najbliższych krewnych (brata czy dziecka i t. p.); podczas gdy sen o wypadnięciu jednego z tylnych czy bocznych zębów, i do tego bez krwotoku, oznacza dlań śmierć dalszego krewnego. Podobnie co do zasadniczego sensu interpretuje analogiczne sny Serb: wyrwanie zęba i ból przytem wieszczą mu śmierć śród najbliższych krewnych (włącznie z własną rodziną), zaś to samo, ale bez bólu — śmierć śród dalszego koła krewnych. Zbliżone objaśnienia znane są także w innych słowiańskich i niesłowiańskich krajach. — Niektóre tłumaczenia identycznych względem siebie snów rozbiegają się nieco bardziej niż poprzednie; pozostają jednak mimo to bliskie. Sen, powiedzmy, o mięsie (i słoninie) zapowiada dla Serba chorobę w domu, dla niektórych Słowian wschodnich i zachodnich (podobnież jak i dla niektórych ludów poza-słowiańskich) — śmierć. Śmiercią głowy rodziny grozi dla Serba sen o drzewie, co upada na chatę, niszcząc ją w ten sposób; tern samem grozi dla Białorusina witebskiego czy mohylow-skiego sen o samem tylko zrąbanem lub złamanem drzewie. — Rozbieżność znaczeń nadawanych snowi o miodzie, który w jednych okolicach wróży gniew, w innych zaś kłótnię, smutek, strapienie, „gorz-kie“ przejścia a nawet śmierć, daje się łatwo wyjaśnić, przyjmując, iż pierwotne jest tu tylko znaczenie przykrości, co podpada pod schemat kojarzenia przez kontrast (sen o słodyczy wieszczy gorycz). 11. d. Tłumaczenie, według którego sen o schwytaniu (małego) ptaka lub o łowieniu czy złapaniu ryby zwiastuje kobiecie poczęcie, zdaje się nawiązywać do prastarego i na całej bodaj kuli ziemskiej rozpowszechnionego wierzenia w zwierzęcą a zwłaszcza ptasią i rybią postać dusz (ob. tu rozdz. 11., szczególniej ustęp, gdzie mowa o duszacłi niemowląt, zstępujących w postaci ptaków do łona matek; porówn. też dział IV, gdzie mowa o pokrewnych motywach w baśniach) K

Jak wolno wnosić z powyższych i tym podobnych przykładów, porównawcze opracowanie ludowego sennika Słowian dałoby z całą pewnością bardzo zajmujące wyniki; niestety dotychczas poza zebraniem surowych materjałów nic jeszcze na tern polu, o ile mi wiadomo,

¹ W Niemczech sen o rybie znaczy śmierć; zupełnie podobnie krzyk sówki (czytaj: krzyk duszy w postaci sówki; rozdz. 11.) w pobliżu wsi zapowiada bądź narodziny dziecka (sc. dusza jest w pobliżu i ma wstąpić w ciało jednej z kobiet), bądź też — śmierć ;se. dusza poczyna opuszczać ciało jednej z osób żyjących, zabierając się do odlotu; ob. rozdz. 11.).

nie zrobiono. A pole to przecież nadzwyczaj wdzięczne i niezwykle do pracy łatwe.

297. Jest rzeczą oddawna znaną, iż niektóre osoby przy długo-trwałem wpatrywaniu się w jaki błyszczący przedmiot, np. w kryształ górski i t. p., wpadają w mniej lub więcej anormalny stan psychiczny, w czasie którego miewają wzrokowe pseudo-halucy-nacje czy nawet halucynacje i zdradzają popęd do wieszczenia. Ten to właśnie fakt wywołał ów wielki szacunek, jakim się cieszy kryształ górski już u najniżej pod względem kulturalnym stojących ludów. Prymityw bowiem, nie rozumiejąc oczywiście istoty zjawiska, przypisywał szczególną moc zsyłania wizyj i hipnozy samemu owemu minerałowi i jego to z tą mocą poprostu utożsamiał. Wróżenie z kryształu było też i jest wcale rozpowszechnione śród mieszkańców Ziemi, nie występując jednak oczywiście na terytorjach, gdzie o zdobycie odpowiedniego materjału bardzo jest trudno lub gdzie ono wcale nie jest możliwe. Kryształ bywa zresztą z powodzeniem zastępowany przez gładkie i błyszczące kawałki metalu, zwłaszcza jasnego, a więc m. i. przez czyste srebrne monety, pierścienie i t. p. Także długie wpatrywanie się w gładką, błyszczącą (odbijającą światło nieba) powierzchnię źródła, wody w naczyniu lub w studni a wreszcie w lustro osiągało podobny efekt, jak wpatrywanie się w kryształ czy w pieniądz.

Wyjąwszy kryształ, o którego roli w słowiańskiem wróżbiarstwie brak mi w tej chwili wiadomości \ wszystkie inne wyżej wymienione środki są dobrze znane Słowianom, wschodnim Finom etc., przyczem niekiedy błyszczące kawałki metalu bywają kładzione do wody i w ten sposób skuteczność połączonych środków zostaje zwiększona. Wróżenie z wizyj, ukazujących się dzięki wpatrywaniu w błyszczącą monetę albo w takąż monetę, rzuconą do naczynia z przezroczystym trunkiem, praktykują na wielką skalę Wotjacy i Czeremisi. Wielko-rusinki, wróżąc w podobny sposób, wpatrują się (o północy) nieraz w ciągu dwu godzin w pierścień, włożony do szklanki z wodą, nużąc wzrok do tego stopnia, że oczy ich pokrywają się łzami. Bardziej rozpowszechnione jest wróżenie przy pomocy naczynia z samą tylko wodą lub inną przejrzystą cieczą. Na Mazurach pruskich patrzą dziewczęta-o północy przed dniem św. Jana w szklankę z wodą w celu zobaczenia tam miłego im młodzieńca. Na drugim krańcu Słowiańszczyzny, na chorwackiem pomorzu ustawiają w zupełnie podobnym zamiarze wielkie naczynie z wodą² pośrodku mieszkania, poczem, ro-

¹ U Serbów kryształ górski bywa używany przy zamawianiach. SprEZb., t. 13, r. 1909, str. 299.

³ Wróżby w rodzaju opisywanych, przy których używa się naczynia z wodą, niekiedy obstawionego plonącemi świecami, a osoba wróżąca wpatruje się w powierzchnię płynu {porówn. też § 283), były dobrze znane w średniowieczu pod nazwą gastromancji.