klstidwa206

400 E. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

potrawami (ob. cz. III). Jeśli rankiem następnego dnia który z domowników znalazł swą łyżkę przewróconą, wróżyło mu to śmierć. Znana jest ta wróżba z Czarnogórza i skądinąd z Serbji z jednej, a z Mało-, Biało- i Wielkorusi z drugiej strony; poza tern z niemieckiej górnej Styrji, to znaczy z pogranicza Słowenji (co wskazuje, że nietylko Serbom, lecz zapewne i Chorwatom oraz Słoweńcom nie jest może obca), O jej rozpowszechnieniu w Rzeczypospolitej daje pojęcie mapka, umieszczona w 2. zeszycie mego „Atlasu kultury ludowej w Polsce‘\ W północnej Wielkorusi i Syberji ta wróżba uległa wykolejeniu, krzyżując się z inną, którą tu pomijamy; do łyżek leją tam mianowicie chłopi wodę i wynoszą na noc na dwór; rankiem patrzą, jakim kształtem woda zamarzła; jeśli tworzy wypukłość — dobra to wróżba dla właściciela łyżki; jeśli zagłębienie — zła (śmierć).

Wyżej podkreśliliśmy już pewne cechy wspólne, łączące wróżby o zamążpójściu z ucztą zaduszną (§ 293); tu uwzględnijmy jeszcze nieco obszerniej jedną z nich. Jak więc w^r pewnych stronach zawiesza lud wieczorem przed Nowym Rokiem ręcznik dla zmarłych (porówn. cz. III), tak znów w innych czynią to samo wiejskie dziewczyny dla mającego się zjawić tej nocy przyszłego męża, wzywając go, by nadszedł i obtarł się; a gdy ręcznik wnet zwilgnie, wróżą sobie rychłe zamężcie.

317. Licznych punktów oparcia dla snucia wróżb dostarcza wieśniakom słowiańskim świat roślin oraz zwierząt. Jedną z najciekawszych wieszczb z roślin jest niewątpliwie pewne wróżenie z rozkwitania lub więdnięcia zerwanych kwiatów czy ziół, przywiązane prawie wszędzie do daty św. Jana, jak tyle wróżb innych. Znajdujemy je z jednej strony u Słowian południowych oraz w Czechach, na Słowaczyźnie i na płd.-zachodnim skrawku Polski, z drugiej na Pomorzu, na północnych Mazurach, na Biało- i Wielkorusi oraz na Łotwie, w Estonji i t. d.; poza tem, jak się zdaje, — w pewnych stronach Niemiec. Wróżenie, o jakiem mowa, zasadza się na wyznaczenia dla każdego z domowników po jednym kwiecie czy ziole jednakiego dla wszystkich gatunku (wyjątkowo po całej wiązance) i zatknięciu wyznaczonych ziół w ścianę chaty, za belki pułapu etc. lub położeniu ich na oknie i t. p.; tak umieszczone rośliny muszą przetrwać świętojańską noc, a nazajutrz bada się ich wygląd i odpowiednio do niego wróży odnośnym osobom o zdrowiu i szczęściu. Gatunek ziela, używanego do tych wieszczb, zmienia się zależnie od kraju. Dla Słoweńców nie mam bezpośredniej co do tego informacji; pośrednie dane wskazują na złocień właściwy (Chrysanthemum Leucanthemum L.), który wyraźnie poświadcza mi też jedno ze źródeł dla Chorwatów z pomorzą S a którego można się również domyślać w szczególności dla Korje-

^ł A. Berezin „Chorvatija, Słavonija, Dalmacija i Vojennaja Granica⁴¹ t. 2. r. 1879, str. 554.

nicy w Lice \ Jest to roślina, odgrywająca poza tern znaczną rolę u części Słowian południowych i północnych (nie wyłączając części Rusinów) przy potocznych a znanych i w miastach wróżbach przez obrywaiiie płatków; w związku z jej szczególnem znaczeniem w wieszczbiarstwie otrzymała nawet u Serbochorwatów gwarową nazwę ganka^{1 2 3 4}; Białorusini zwą ją, zdaje się, w niektórych okolicach „głową św. Jana“ (ivanava haława) i zbierają w wigilję świętojańską jako ziele apotropeiczne (ob. § 257).

D. Marinov podaje ze wsi Todowci (zapewne tej samej co Tiidovci a. Todovci w powiecie trnowskim) nazwę zdravec; coby to była za roślina, powiedzieć trudno, tern bardziej że P. Kozarov w swej pracy „Baigarski narodni nazvanija na rastenijata“ (r. 1925) wspomnianego terminu zupełnie nie zna, a słownikowi Gerova i t. p. ufać nie można, gdyż prowenjencji gwarowych wyrazów przeważnie nie zaznacza. A. Iljev (r. 1919), nie wymieniając miejscowości, mówi o podobnych wróżbach z liści pokrzywy⁸.

Przechodząc do Słowian północnych, mamy naprzód dla Czechów wymieniony rojnik (Sempervivum tectorum L.), dla Słowaków — to samo oraz rumian (Matricaria Anthemis). Jakiejś gruboszowatej (Sedum lub Sempervivum) używa się też na Śląsku Cieszyńskim (i w Niemczech) oraz, zdaje się, w okolicy Działdowa (z rodziny gru-boszowatych obierają rośliny do podobnych wróżb także Łotysze i Estowie). Dla Mazurów pruskich od Wiełborku podano cząber ogrodowy (a więc Satureja hortensis L.). Wreszcie dla Białorusi zachodniej z samego pogranicza polskiego, dla Białorusi północnej z okolic Lepią (S od Połocka) i dla Wielkorusi płn.-zachodniej poświadczono wielokrotnie, w sposób ścisły, z podaniem naukowego terminu łacińskiego przyinlotno groniaste (Erigeron acer Lj. Pośrednie wskazówki dowodzą, że ostatnie używane jest wogóle do opisywanej tu wróżby w mn. w. zwartym zasięgu, poczynając od wschodnich kresów północnego Mazowsza przez Białoruś aż do Wielkorusi płn.-zachodniej włącznie. Nikła ta roślina, wysoka od 15 do 30 cm, poczyna kwitnąć gdzieś w samym końcu czerwca i w początkach lipca; rozkwitające jej kwiaty dzięki obfitości nitkowatych kielichów zamieniają się w białawe puszyste główki, i właśnie liczne opisy etnograficzne nawiązują do tego zjawiska. Przymiotno, niewątpliwie przez wzgląd na rolę, jaką odgrywa w obchodzących nas wróżbach, nosi na kresach

N. Begović, Źivot i obićaji Srba-Granićara, r. 1887, str. 123/4. — Porówn. tu również Fr. Krauss, Volksglaube u. religióser Braucb. der Siidslaven, r. 1890, str. 34 (autor najprawdopodobniej czerpie z Begovića; Johannisblume jest przyjętą u Niemców nazwą dla Chrysanthemum Leucanthemum L.).

O znaczeniu tej nazwy patrz E, Berneker, S2avisehes etymologisches Worter-

buch, t. 1, r. 1908—13, str. 288.

* Porówn. tu P. Sobotka, Rostlinstvo, r. 1879, str. 323.