klstidwa239

466 i. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWI

łorusi wiele słyszymy o porywaniu Wenus. Tak trwającą przez czas pewien niewidzialność wspomnianej planety przypisano (w końcu ub. stulecia) we wsi Jurkowszczyźnie w powiecie zwiahelskim na Wołyniu porwaniu jej przez wiedźmę, zamieszkałą w oddalonym o kilka mil Mirosławiu; czarownica ta miała ją jakoby złapać i ukryć pod nowym garnkiem w komorze. Podobne wypadki opisywano i z innych stron Małorusi, podając przytem, że według twierdzenia ludu ukrywanie Wenus w garnku miało powodować długotrwałą posuchę. Ostatnia motywacja pozostaje w oczywistej zależności od małoruskiego etc. wierzenia, głoszącego rozsiewanie rosy przez Wenus ^J; ten zaś znów przesąd uwarunkowany jest przez przyczynowe związanie zjawisk, zachodzących współcześnie (jak wiadomo, w tym mn. w. czasie, gdy na wieczornem niebie ukazuje się Wenus, ziemię często pokrywa rosa, która znika rankiem po zniknięciu Wenus porannej). W rdzennej Polsce, w okolicy Zamościa, czasową niewidzialność obchodzącej nas planety motywuje się nieco inaczej, niż na Ukrainie: chłopi sądzą, iż powodują to boginki^{1 2}, „zabierając jutrzenkę do innych krajów“.

Podobnie jak Wenus, bywają zdejmowane wzgl. porywane z nieba na ziemię przez czarownice inne gwiazdy ; przyczem odnośne wierzenia szczególnie pospolite są na ziemiach małoruskich i bułgarskich. O czarownicach bułgarskich opowiada się m. i., że chcąc zgubić jakiego człowieka, poszukują na niebie jego gwiazdy, zdejmują ją stamtąd i gaszą w studni.

376. Przekonanie, iż los ludzi jest jaknajściślej sprzęgnięty z losem gwiazd, podzielają wszyscy Słowianie oraz wiele ludów starożytnych i nowoczesnych na wschodzie i zachodzie Słowiańszczyzny. Jak twierdzą słowiańscy wieśniacy (oraz ich wschodni i zachodni sąsiedzi), każdy człowiek ma swoją gwiazdę na niebie, przyczem zarówno Słowianie zachodni (np. Kaszubi), jak w^rschodni (np. Białorusini) lub południowi (np. Bułgarzy) małe gwiazdy przypisują ludziom nieznacznym, zaś wielkie bogaczom i wielmożom.

Wiara w związek człowieka z „jego gwiazdą" przejawia się dobitnie w takich np. powiedzeniach, jak bułgarskie: takava mu je zvezdata (t. zn. „taka już jest jego gwiazda", „taki już jego los"), albo silna mu je zvezdata („mocna jest jego gwiazda"); o choro-witem dziecku mawiają bułgarskie znachorki: to je słabo zvezdo. O ludziach, którym się w życiu powodzi, słyszymy powszechnie, że się „urodzili pod szczęśliwą gwiazdą" (porówn. tu dla Bałkanów np. serb.-chorwackie z Policy: „rodija se pod sritnom zviz-don"). W wielu krajach północno-(a poczęści i południowi-) słowiańskich w podobnych wypadkach, t. j. gdy się mówi o czyimś dobrym lub złym losie, wymienia się planetę zamiast gwiazdy (porówn. np. powiedzenie białoruskier „Pad takdju użć to jiión płariie-taju ura^iuśe). Oczywiście planeta zastąpiła tu gwiazdę pod wpływem zachodnio-europejskich poglądów średniowiecznych i późniejszych.

I Gdy człowiek rodzi się — powiadają pospolicie Słowianie i ich sąsiedzi — zjawia się na niebie nowa gwiazda; gdy umiera, jego .^jgwiazda spada. W związku z tern istnieje tu i owdzie przekonanie, że obfite spadanie gwiazd, świadczy o krwawym boju, co miał miejsce gdzieś na ziemi. Odmianką lub raczej jednem ze szczegółowych rozwinięć podobnych wierzeń w spadanie gwiazdy podczas śmierci człowieka jest przesąd, iż gwiazda spadająca — to lecąca przez niebo dusza nieochrzczonego dziecięcia, które w tej właśnie chwili umarło. Gdziekolwiek ten przesąd istnieje, a więc na znacznych obszarach rdzennej Polski, zachodniej Małorusi, Polesia i zachodniej Białorusi, słyszymy też o konieczności ochrzczenia owej lecącej duszy przez przeżegnanie jej 'i nadanie imienia. Istotnie według świadectwa, jakie osobiście pozyskałem na północnem Mazowszu, widuje się tam starsze kobiety, które „chrzczą" meteoryty (porówn. z tem chrzest duszy, płaczącej w ogniu: str. 432 odn. 2, oraz chrzest t. zw. „świateł": § 402).

377. Jak to często bywa w ludowej kulturze duchowej, z koncepcją typową i pospolitą muszą się też godzić inne, również mniej lub więcej rozpowszechnione, a całkiem lub znacznie od typowej odbiegające. Tak obok omówionych powyżej wierzeń o meteorytach istnieją odmienne (cf.i § 5). Wielkorusi widzą więc w tych meteorach żmijów (zmej)¹, niosących pieniądze. Jak powiada A. Bogdanović, nieraz zdarzało mu się słyszeć na wsi białoruskiej słowa: „Żmij poleciał", w odniesieniu do błyszczącego meteoru, co się przesunął na niebie; gdzie indziej na Białorusi prawią nam o meteorach jako o czartach, lecących w postaci żmijów (zmej) do swych żon-wiedźm i znoszących im pieniądze, żyto etc. (zgodnie z tem lud tamtejszy poszukuje wiedźm w tych miejscach, gdzie meteor się rozpryśnie łub gdzie zniknie); w okolicy jeziora Miadzioł, gdy „przeciąg jasny po niebie poleci", opowiadają, że to żmij (zmej) niesie dla kogoś pieniądze czy zboże. U nas w Ry-pińskiem atwor² przenosi pieniądze „w chwili spadania gwiazd"; na Łużycach żmij (żmij) wtedy leci, kiedy pokaże się meteor lub kiedy gwiazdy spadają i gasną. W Słowenji „lud sądzi, że meteory to są lecące skrzaty"⁸; w Serbochorwacji i Bułgarji wieśniacy dopatrują się w meteorach smoków (serb.-chorw. zmaj, bułg. zmej), co zlatują nocą do siół, by odwiedzić tam swą kochankę (cf. tu m. i. str. 272 § 209) czy też aby porwać upatrzoną dziewczynę. Mniej lub więcej podobne wierzenia znają tubylcy Kaukazu, Finowie nadwołżańscy etc., etc.

Porówn. tu przesąd sokalski, całkiem wyglądający na wykolejenie podanego w tekście: wiedźmy z okolic Sokala mają kraść z nieba i przechowywać u siebie w garnkach w komorze nie Wenus, lecz wprost rosę oraz deszcz.

. ² Ob. indeks s. v.

*, * Ob. indeks s. v. żmij, atwor, skrzat.