klstidwa347

682    K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

pogańskich Arabów, a znajdziemy tam w zasadzie niemal to samo: „Jeśli (ptak-du-sza) należał do ciała człowieka zamordowanego, w stosunku do którego nie wykonano jeszcze obowiązkowego aktu pomsty, natenczas w krzykach jego słychać wołanie

0    napojenie go krwią człowieka, winnego paść ofiarą zemsty".

555. Z takich to właśnie ptakokształtnych dusz ludzi, pokrzywdzonych przez bliźnich czy los, rozwinęły się na ziemiach słowiańskich groźne demony, wywodzące się zdaniem ludu z dusz porońców, niechrzczeńców i t. p. Szczególnie wiele prawią o nich Bułgarzy, zwąc je navi albo navaci (1. p, nd va k). Według zajmujących danych N. Gerova, którego znany obszerny sześciotomowy słownik bułgarski -wogóle zawiera bardzo wartościowe wiadomości etnograficzne, navaci -są to dzikie ptaki, latające po nocach, gdy jest mglisto i pada deszcz. <Jłosy ich rozlegają się w kominach chat i w izbach, albo też nad rzekami lub indziej. Napadają one kobiety ciężarne i położnice oraz drobne dzieci, ssąc z nich krew. Dla odpędzenia ich świecą wieśniacy w chatach, gdzie leżą kobiety rodzące czy położne, ogień po całych nocach bez przerwy i kurzą kadzidłem, a także palą na ognisku smołę lub kości „aby śmierdziało" (porówn. też skądinąd § 262). Jak chce Marinov, navi czyli navaci mają postać gołego kurczęcia, wielkiego jak orlę; pisk lub śpiew tych niesamowitych istot sprowadza omdlenie na rodzącą, a często śmierć. Inne źródła bułgarskie opisują wspomniane demony jako ogromne nagie ptaki, łatające ze śpiewem w kierunku „złych wiatrów". Podsłuchują one u chat, czy gdzie niema kobiet, co mają rodzić; znalazłszy taką ofiarę, przenikają do izby

1    płaczą u pieca W głuchą noc ciężarna sama tylko słyszy ten głos; a gdy usłyszy, wtedy navi zabierają jej duszę i niosą na pustkowia, ciało zaś porzucają w omdleniu. Porywają owe demony także niemowlęta, i chłopstwo walczy z niemi, jak może: zagrożone dziecię posypuje się solą, kładzie się w niecki, przy których rozpalono ogień i umieszczono siekierę i t. p.; nad zemdloną kobietą strzelają ze strzelb (§ 210). W Serbochorwacji podobne istoty mniej są znane w postaci ptaków, aczkolwiek i tam występują. Tak np. w okolicy Pirotu (pod granicą bułgarską) opowiada lud o nawjach (navije), a nieco dalej ku zachodowi o niechrzczeńcach (nekrśtenci), że są to „ptaki podobne do dziecka i wiecznie fruwające"; duszą one dzieci i odbierają mleko owcom ¹ oraz innym zwierzętom. Ogólnie o południowych Słowianach— pod którymi rozumie Serbochorwatów i Słoweńców — mówi Fr. Krauss, iż dusze zmarłych dzieci ukazują się według ich wierzeń w postaci gęsi; podaje też gdzie indziej wiadomość, podobną do ogło-•szonej przez J. Pajka o Słoweńcach. U Słoweńców zaś, według Fajka, pod nazwą navje albo mavje (—czy to jednak pewne?—) występują demoniczne dusze niechrzczeńców jako wielkie czarne ptaki,

0    czerwonych oczach, ostrych szponach i zagiętym dziobie; nocą słyszeć można niekiedy ich doniosły gwizd; poza tern latają one w powietrzu i żałosnym głosem proszą o chrzest; ktoby się z nich śmiał lub na nie gwizdał, tego mają zabijać dziobem i szponami. I w rdzennej Polsce oraz na Małorusi, gdzie dus*ze niechrzczeńców, porońców

1    t. p., znane m. i. jako latawce² czy „poterczuki" etc. (młrs. poterćńk; straća, stradće i t. d.), występują nieraz w ludzkiej postaci, słyszymy bardzo pospolicie (na obszarze począwszy od płd.-wschodniego Pomorza i wschodniej oraz południowej Wielkopolski przez Małopolską aż do ruskiego Podniestrza włącznie) o ich kształtach ptasich. Te ptaki-dusze bywają albo małe — niekiedy są to puszczyki lub inne złowrogie ptactwo (na płn.-zachodzie jednak białe gołębie) — albo też wielkie i czarne. Na Pokuciu opowiadają o nich podobno, że „podrażnione mszczą się przeraźliwym w nocy wrzaskiem...^u; motyw jednak pastwienia się nad położnicami i niemowlętami łączy się w Polsce i na sąsiedniej Rusi z całkiem innemi demonicznemi istotami (ob. §§ 520 i 562). Porońee i niechrzczeńce latają u nas najczęściej „zwiatrem" albo „z grzmotami w burzę"; wtedy to słychać zwysoka ich głosy, podobne do pisku głodnych jastrzębi. Albo też lecą ponad człowiekiem, prosząc krakaniem o chrzest; i chrzczą je w istocie wiejskie kobiety, jak chrzczą błędne ognie, spadające gwiazdy etc. (§§ 376, 402). Którędy jednak taki ptak przeleci, tam, według wierzeń powszechnych w znacznej części Polski i w przyległej cząstce Małorusi, piorun i grzmot za nim gonią. Biją pioruny nawet w ziemię, gdzie leży trup poronionego czy zabitego dziecka.

556. Napomknęliśmy przed chwilą, że w Polsce i na Małorusi dusze niechrzczeńców czy porońców występują nieraz w ludzkiej postaci; to samo powtarza się na Bałkanach, że wspomnę tylko o chorwackich demonach dziecięcych z Prigorja, zwanych medivanćiói, i o zachodnio-bułgarskich nawjach (nave), występujących w wierzeniach z okolic Kjustendilu. Ostatnie fantazja ludu obdarza małeini skrzydłami; w zachowaniu się swojem nie różnią się one zresztą prawie wcale od nawjów czy nawjaków ptakokształtnych; jak tamte, latają wysoko w powietrzu z gwizdaniem, dającem się jakoby najczęściej słyszeć w pogodę mglistą i mroczną; napadają na niemowlęta i kobiety, ssąc ich krew, jak wampiry. Odmianą nawjów są też ustreli, pijące krew owiec, krów i koni. Co do Małorusi, to podnieść jeszcze trzeba, że tam pewne człekokształtne demony, powstałe z dziecięcych dusz, mają nazwę

1

Porówn. tu naszą nazwę nocnego ptaka Caprimulgus europaeuslj.: kozodój (i wkrs. kozodój etc.) nmc. Ziegenmelker^=łac. caprimulgus. Co do jej ewentualnego pochodzenia ob. O. Keller, Die antike Tierwelt, t. 2, r. 1913, str. 68/9; E. Boisacą, Dictionnaire etymologiąue de la langue grecąue, r. 1923, str. 20 s.~v.

2

Małopolski latawiec oznacza więc zupełnie co innego niż mazurski czy pomorski (o którym ob. § 550).