klstidwa356

700    K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

zeł na któremś z włókien i w ten właśnie sposób długość życia określa. Także u nadwołżańskich Finów widzimy podobne wierzenia, przyczem istotą, którą np. Mordwini proszą o długie życie i szczęście dla dziecka, jest kobiecy demon domowy jurtava (wzgl. jurtazyrava; ob. § 548). U Finów zachodnich, mianowicie u Estów, jako opiekunka porodu i niemowlęcia występuje bądź istota mityczna zwana róugutaja, bądź też Matka Boska. Pierwszej składano ofiary przed i po porodzie, oraz, jak przypuszcza M. J. Eisen w swej niedawno ogłoszonej „Estnische MythoIogie“ (r. 1925, str. 177), wierzono, iż może ona wyznaczyć dziecku krótkie lub długie trwanie życia. Na Łotwie sądził lud, że przy narodzinach niemowlęcia pojawiała się łaj ma (laime), co, kładąc mu pod poduszkę prześcieradło, dające dobry lub zły los, decydowała tern samem o jego przyszłości: dziś jeszcze podobno używa się tam zwrotu „wola mateczki łajmy" w tem rozumieniu, w jakiem my mówimy o „woli Bożej" Łajmę (laima, laime) jako uosobione szczęście czy dolę, zjawiające się m. i. nad kolebką noworodka, znają również Litwini. Nadzwyczaj szeroko były rozpowszechnione podobne wierzenia w świecie germańskim ¹ i romańskim. Germańskie nomy dotychczas znane są pod tą starą nazwą na norweskich (pod względem etnicznym) wyspach Faroer; białe plamki na pa* znogciach, mające przynosić szczęście, zwą się tam „śladami norn“ (nornaspur)*, pierwsza obrzędowa strawa, spożywana przez położnicę, nosi nazwę „kaszy nora" (no r n a g r e y t u r), bowiem w jej spożyciu mają brać udział norny, nadające dziecku szczęście... Odpowiednie przesądy istniały też przed paru czy kilkuset laty w zachodniej Europie, np. w Lotaryngji, gdzie zastawiano jadło dla rodzanic. W postaci zamaskowanej kult. rodzanic, występujących w północnej i zachodniej Europie w liczbie trzech, żyje najprawdopodobniej po dzień dzisiejszy na ogromnych obszarach w Luksemburgu, nad Renem, w północnej i południowej Bawarji oraz w Tyrolu. Mam tu na myśli trzy „święte" (niewiasty), poczęści uznane i przyjęte przez. Kościół, a poczęści przezeń zwalczane. Noszą one — zależnie od okolicy — niezupełnie identyczne, zwykle rymujące się ze sobą imiona i występują w kulcie łącznie (np. Einbetta, Worbetta i Wilbetta albo Ainpet, Gerpet i Firpet i t. p.). Lud modli się do nich ni. i. o szczęśliwe rozwiązanie, a niepłodne kobiety o dzieci, przyczem owe trzy pseudo-święte otrzymują ofiary, z których najciekawszą jest czarna żywa kura

W starożytności rodzanice znane były Rzymianom i Grekom. W czasach dzisiejszych czczą je jeszcze Nowogrecy (jj Moipatc), zaś podobne do nich istoty nie są bynajmniej obce mieszkańcom Armenji oraz Gruzji (u Gruzinów, np. w Mingrelji, wyznaczają los nowonarodzonemu dziecku trzej aniołowie: przyczem rozstrzyga ten z nich, który, jako ostatni z rzędu, wypowiada swój wyrok).

571. Po stwierdzeniu rozpowszechnienia obchodzących nas wierzeń na olbrzymiej przestrzeni, poczynając od Syberji przez Europę północną, zachodnią i południową aż do Kaukazu i za Kaukaz włącznie, zwróćmy obecnie wzrok na kraje słowiańskie. Tu na samym wstępie — gdy chodzi o zasiąg wierzeń — uderzy⁷ nas obraz następujący: we wszystkich krajach ruskich^{2 3 4} i w całej Polsce, o ile nie uwzględnić nikłych wierzeń pokrewnych, zaznaczających się gdzie niegdzie nie znajdujemy prawie żadnych śladów po rodzanicach. Zato roi się wprost od odnośnych przesądów i związanych z niemi praktyk u Bułgarów besarabskich (także u Rumunów), u Bułgarów na Bałkanach, u Macedończyków (o Nowogrekach ob. wyżej) i u Serbochorwatów. Zna je zaś także lub znała doniedawna ludność słoweńska i czeska.

Typowym przykładem może być w danym wypadku świadectwo J. Zacharjeva o zachodnich_HBułgarach z okolic Kjustendilu: „wszędzie wierzą — powiada on — że... wieczorem (3. dnia po powiciu) przychodzą do dziecka narećenici^{5 6 7 8 9 10}, by wyznaczyć mu przyszłość, szczęście. Ognisko tli się jeszcze wtedy, światło mży słabo, a wszystkie przedmioty (chroniące dziecko od złego, ob. § 262) znajdują się jeszcze na swem miejscu. Panuje zupełna cisza. Narećenici przybywają zwykle o północy; przed drugiem pianiem koguta kończą swe zajęcia i odchodzą". Opisy umiej lub więcej podobne posiadamy z wielu innych stron Bułgarji, z Macedonji i Serbji. Wszędzie lud wierzył doniedawna święcie, a poczęści wierzy dziś jeszcze, w zjawianie się (niewidzialnych zwykle) istot u wezgłowia niemowlęcia; wszędzie rodzanic jest trzy, przytem tu i owdzie według przekonań chłopstwa naprzód wyznacza los dziecka najmłodsza, później średnia, wkońcu najstarsza, której zdanie rozstrzyga. Wyroku, co został wypisany na czole dziecka bądźto niedostrzegalnie, bądź też w postaci jakiej nieczytelnej dla człowieka rysy, niemocni są odmienić nawet Pańscy święci⁸. Można natomiast zawczasu wpłynąć nań przez zjednanie sobie możnych gości. W tym celu, oczekując ich przybycia, trzeciego lub — rzadziej — siódmego wieczora po porodzie przedsiębierze się odpowiednie przygotowania, mające zresztą również poczęści znaczenie magiczne. Dziecko zostaje wykąpane i po raz pierwszy przybrane w czystą nową koszulę albo spowite w jaknajczystsze pieluchy; w niektórych okolicach kąpie się także matka oraz przystraja w czystą koszulę i podobny inny przyodziewek. Tu i owdzie wieczerzę podają owego dnia wcześniej niż zazwyczaj, ale po jej spożyciu wszyscy domownicy czuwają do północy. U wezgłowia pościeli lub wpobliżu stoi zastawa, złożona z chleba i soli lub z innego pieczywa i z wina — to jest poczęstunek dla rodzanic; obok leżą zwykle złote albo srebrne monety, czasem mydło i jakie ziele... Wyrok rodzanic dotyczy głównie długości życia, rodzaju śmierci i zamożności. Jeśli rodzice mają podstawy do mniemania, że będzie on niepo-

1

   Jednem z ciekawszych dawnych świadectw jest wiadomość podana przez Sak-sona Gramatyka. Według niej podczas urodzin duńskiego królewicza Olafa ojciec jego, król Fridleif, złożył nomom ofiarę; przyczem, jak niosła tradycja, dwie rodzanice nadały dziecku piękne zalety ciała i duszy; natomiast trzecia napiętnowała je wadą skąpstwa.

2

   Wyjąwszy może cząstkę północnej Wielkorusi, gdzie mają być znane jakiej

3

udelnicy (nazwa jest urobiona od słowa udśł ''los’) o pierwotnym charakterze

4

dziś już zresztą zatartym.

5

   Ob. niżej § 573.

6

   Miejscowa nazwa rodzanic.

7

» Także wg. Nowogreków rodzanice piszą dziecku na czole znak w rodzaju

8

znamienia, plamki i t. p.; kobiety wystrzegają się zetrzeć to wyroczne znamię. Do

9

tych to wierzeń nawiązują i nasze powiedzenia o sprawach ukrytych, wypisanych

10

na czole człowieka.